Evolucija nastanka, geografski delovi i drugi podaci.
Pogledom na geografsku kartu Evrope, odmah uočavamo da je Jadransko more smješteno skoro u sredinu Južne Evrope, između njezina dva poluostrva: Balkanskog i Apeninskog, a gotovo jednako udaljeno od Pirinejskog koje leži na otvorenom Atlanskom oceanu i od Krimskog koje se prostire u zatvorenom Crnom moru. Prema dosadašnjem znamo da ono ispunjava veći dio udubine, nastale uzdizanjem Alpa, Apenina i Dinarskih planina, koja se od Otrantskog prolaza pruža prema sjeverozapadu. Sjeverozapadni dio današnjeg kopna te udoline u Italiji, koji je nekad bio pod Jadranskim morem ispunjen je nanosom sjevernih italijanskih rijeka, koje teku sa Alpa i Apenina.
Sadašnje Jadransko more je svojim većim djelom u južnoj polovini sjevernog umjerenog pojasa, ali i jednim malim dijelom prelazi u njegovu sjevernu polovinu. Ovo more se pruža gotovo po sredini sjevernog umjerenog pojasa. Krajnje su mu tačke: na sjeveru u Tržićkom zalijevu 45 stepeni i 47 minuta sjeverne širine, te 13 stepeni i 35 minuta istočne dužine, (po Greenvich-u) na jugu na Otrantskom prolazu 40 stepeni i 8 minuta sjeverne širine, i 18 stepeni i 31 minut istočne dužine; na istoku u Drimskom zalivu između ušća Mata i Išmia 41 stepen i 38 minuta sjeverne širine, i 19 stepeni i 37 minuta istočne dužine na zapadu, na jugozapadu Chonche u Mletačkoj laguni 45 stepeni i 14 minuta sjeverne širine, te 12 stepeni i 10 minuta istočne dužine.
Jadranskom moru je na sjeveroistočnoj strani Balkansko poluostrvo, kojim se uzdižu Dinarske i Šarskopindske planine. Na sjeverozapadu mu se širi Padska nizija (dolina rijeke PO), koja je dio srednje Evrope. Na Jugozapadnoj strani Jadrana je Apeninsko poluostrvo, na kojem je prema Jadranu okrenut vanjski luk Apenina. Na južnoj je strani Otranski prolaz, koji ga spaja s Jonskim morem. Tu je granica između Jonskog i Jadranskog mora, crta povučena od rta Otranto ( na jugoistoku grada Otranto) do rta Glosa, što je na poluotočiću, koja zatvara Valonski zaliv. Otrantski prolaz je širok 70-47 km.
Od svih dijelova Sredozemnog mora, od Gibraltara do Bosfora i Dardanela, Jadransko more dopire najdalje prema sjeveru Evrope. Ono prodire duboko u kopno i stiže skoro u podnožje Alpa, tog veoma važnog gorja sjeverne Evrope. Preko alpskih prevala i Moravskih vrata Jadransko more je u vezi sa velikim nizinama srednje Evrope. Za Jadransko more je od velike važnosti što je blizu porječja Dunava, koji je kao plovni put vrlo važan za srednju Evropu. Ovakav smještaj Jadranskog mora, odražava se na njegovu klimu, floru I faunu. Njegov položaj u odnosu na srednju Evropu i Podunavlje, kojima je veoma blizu, odražava se na razvoj njegovih političkih, kulturnih i saobraćajno privrednih kapaciteta.
Sa sjeverne obale Jadrana i njegovih tadašnjih luka, vodio je nekad tzv Jantarov put starih Feničana Baltičkom moru. Tu na sjevernoj obali cvetali su u starom i srednjem vijeku veoma važni trgovački gradovi Hatria i Vekecija. Staru Akvileju sagradili su Rimljani (182. godine pr. K) na sjevernoj obali Jadranskog mora kao vojno uporište za prodor u istočne Alpe i Podunavlje. Akvileja je vremenom procvjetala u trgovačkom smislu da je s pravom nazvana zlatnim gradom. Tokom novijeg doba postojao odraz toga u trgovačkom prometu Mletaka, Ravene, Trsta, Sušaka i Rijeke , a poznat je vidan utjecaj u odnosu na druga mjesta duž jadranske obale.
Pored uspješnog trgovačkog prometa u mjestima na sjevernom djelu Jadranskog mora, postojala su uspješna mjesta : Senia – Senj, Jadera-Zadar, Šibenik, Salonae-Solin – Split, u glavnom sva mjesta s Jadranske obale kojima je Dunav bio najbliže. Odakle je preko Kliškog prevoja vodio trgovački put u sjeverozapadne krajeve Balkanskog poluostrva. Dalje su prema jugu: Metković, Dubrovnik, Kotor i Dyrachium – Drač. Odakle je preko Makedonije i Trakije vodila via Egnatia Carigradu. Na jugozapadnoj je obali od veće važnosti Ancona (Jakin), Bari, Brindizi, staro ishodište puteva Via Traiana i Via Appia.
Jadransko more po svojoj veličini zaostaje od većih i velikih mora evropskog i drugih kontinenata. Ono je manje od bliskih mu dijelova Sredozemnog mora.
Površina mu je 132.735 km kvadratnih, dok je površina Jonskog mora 570.000 km kvadratnih, Tirenskog 490.000 km kvadratnih, Crno 423.929 km kvadratnih Egejsko 196.350 km kvadratnih.
Jadransko se more proteže od Otranskog prolaza prema sjeverozapadu dužinom 760 km. Srednja mu je širina 172 km. dok mu je unutrašnjost dviju suprotnih tačaka na raznim mjestima veoma različita i to:
- Od obale na jugu Senja do Castel di Mazzo (Pescaro).................... 208 km
- Od podnožja Marijana (kod Splita) do ušća Sangra preko Šolte i preko
Sv. Andrije……..……………………………………………………….... 205 km
- Od dalmatinske obale preko Hvara i Korčule na Kampo Marino... 224 km
- Od Dubrovnika na ušće Ofanta……………………………………... 207 km
- Od rta Oštri na S . Spirito (Bari)……………………………………...196 km
- Od pristaništa Sv. Jovana Meduanskog do Brindizi………………. 180 km
- Od ušća Bojane do Torre del Orso……………………..………..... 80 km
- Od Cresa do Castel di Mezzo………………………………….......... 173 km
- Od Premude do Jakina …………………………………………….... 185 km
- Od Visa do obale južnije od Vasta… ……………………………... 146,5 km
- Od Molata do Viesti ……………………………………………….. 137.5 km
Prema izloženom vidi se, da je Jadransko more i svojim oblikom različitije od Crnog, Tirenskog i Jonskog mora. Ono svojim duguljastim oblikom donekle potsjeća na Persijski zaliv, Crveno more i Kalifornijskom zalivu.
Prema utvrđenom valja napomenuti da Jadransko more nije uvijek imalo ovakav oblik. Na ovom djelu zemlje kao i na drugim njenim površinama dolazilo je do promjena – boranje gora (planina), prodiranja mora u više dijelova, lomova zemljine kore, dizanja i spustanja obale i. t. d. Kako je za ovaj dio zemljine povšine istorija njenog razvija dosta nejasna, to su i mišljenja o vremenu, kad je nastalo Jadransko more podjeljena: jedni tvrde, da ono postoji još od ranijih geoloških epoha, a da se ono samo suzilo u doba, kada su nastale Alpe, Dinarske planine i Apenini, drugi misle, a to je mišljenje do danas da je Jadransko more nastalo za vrijeme terijera, kada je lomom zemljine kore nastalo današnje Sredozemno more i njegovi glavni dijelovi.
Posmatramo li kartu Jadranskog mora, gdje su označene izobate, zapažamo da se ono pod morskom izbrežinom, koja se pruža od Lastova, preko Palagruže, Pianoze i ostrvlja Tremiti na Monte Gargano u Italiji, dijeli u dvije nejednako velike i nejednako duboke kotline: u sjvernu veću i znatno pliću i južnu manju, a znatno dublju.
U sjevernom djelu Jadransko more je veoma plitko. U cijelom Tršćanskom i Mletačkom zalivu do linije Pula – Ravena, nema nigdje dubine od 50 m. Sa plitke se italijanske obale morsko dno, naplavljeno od rijeke PO (Pad) i njenih pritoka, te drugih manjih rijeka s Alpa i Apenina iz ledenog doba, veoma lagano spušta prema jugoistoku. Ovdje je na mnogim mjestima izobata 10 m. do 10 km. udaljena od obale, a izobata od 50m. i do 60 kilometara. Na sjeveroistočnoj strani se obala okomito spusta u more, pa se zbog toga znatne dubine javljaju i do 100 m. u velikoj blizini kopna, ali ni tu nema veće dubine od 200 m. Tek u južnom djelu sjeverne kotline pruža se od Žirja prema jugozapadu, prema italijanskom gradu Peskari podmorska zavala duga oko 120, a široka 20 km u kojoj je dno preko 200 m. pod morskom površinom. Ovdje je i najveća dubina sjevernog djela Jadranskog mora, koja dostiže do 243 m i to za 10,5 km. sjeveroistočno od koordinate 15 stepeni istočne dužine i 43 stepena sjeverne širine.
Južna je kotlina Jadranskog mora prostorno mnogo manja od sjeverne, ali joj je dubina znatno veća. Ovdje su izobate dosta pravilno razređene, jedino su nešto udaljenije (isobate 100 m. i 200 m.) od obale sjeverne Albanije i Manfredonskog zaliva. Morsko se dno dosta okomito ruši prema sredini, pa tako ova kotlina dobiva oblik pravilne i dosta duboke kotline. Najveća joj je dubina 1223 m. i to na liniji Dubrovnik – Bari, nešto južnije od Dubrovnika. Prema Otrantskom prolazu se morsko dno ponovo diže, te na samim Otrantskim vratima pravi podmorsku izbrežinu, koja leži 777 m. ispod mrske površine, koja dijeli Jadransko more od velikih dubina Jonskog i Sredozemnog mora (najveća dubina 4400 m).
Prema srednjoj dubini Jadranskog mora, koja iznosi od prilike 231 m. računa se da je zapremina morske vode, koja ispunjava jadransku udubinu 30.660 km kubnih.
Morsko dno u blizini obale redovno liči susjednom kopnu. Ovo vrijedi posebno za one krajeve, gdje je morsko dno tek pred kratko vrijeme došlo pod morski nivo. Na obalama gdje je abrazija jaka na morskom se dnu nalaze veliki komadi kamenja i krupni šljunak. Sa udaljavanjem od kraja obale mijenja se i morsko dno, pojavljuje se sitni šljunak, pijesak i mulj.
Dno sjeverne jadranske kotline većim je djelom pokriveno pijeskom. Večinom je to kremeni pijesak, tu i tamo pomiješan sa ostacima školjki i korala. U Kvarneru je tamno sivi mulj, djelimično i tamno sivi pijesak; u Kvarneriću je na morskom dnu tamno žuta i crveno crna ilovača. U srednjem kanalu je krupni pijesak, pomiješan sa školjkama. Uz italijansku obalu se pruža širok pojas mulja, dok je na dnu otvorenog mora kremeni i mramorni pijesak te nešto magnetnog željeza. U južnoj kotlini i u poprečnoj udubini sjeverne kotline, morsko je dno pokriveno većim djelom morskim žutim muljem.
Kao u svakom moru tako i Jadranskom od velike je važnosti njegova obala. U geografskom smislu to je ona crta ili bolje rečeno uski pojas, gde se sastaju kopno i more te jedno na drugo uzajamno djeluju u posebnim uslovima.
Razvoj obale bilo kojeg mora ima veliku važnost za zemlju kojoj pripadaju, po raznim pitanjima: Razvoj i funkcionisanje pomorskog trgovačkog, te putničkog saobračaj i veza se svijetom. Razvoj brodograđevne industrije, Razvoj turizma kao privredne grane. Omogućuje kulturno i političko povezivanje sa svijetom. Na kraju jača i odbrambeni sistem zemalja koje sa tim računaju.
Sve je iz materijala za pisanje mojih knjiga:
Mornaričkotehnički
potpukovnik u penziji
Milan Đuran
