Kapitulacija fašističke Italije 1943. godine i događanja u Dalmaciji

Narodnooslobodilačka borba u Dalmaciji doživila je svoj vrhunac poslije kapitulacije fašističke Italije u septembru 1943. godine, kada je skoro cijela dalmatinska teritorija privremeno bila pod kontrolom NOV, u događajima koji su poprimili obim opšenarodnog ustanka. Ilustracije radi valja napomenuti Izvještaj delegata CKKPJ Ive Lole Ribara Titu kao vrhovnom komandantu NOV i POJ iz Splita, gdje se privremeno našao: „ splitski ustanak je nešto što se bitno razlikuje od svega do sada. U ovom slučaju mi smo grad dobili u prvom redu akcijom iznutra, tek u drugom dejstvom naših jedinica“ (Golštajn, 2008, str. 303).

Zapljenom oružja i druge vojne opreme oružanih struktura fašističke Italije, te dolaskom novih boraca u partizanske jedinice sa oslobođenog teritorija Narodnooslobodilački pokret je dobio veliki zamah i  ostvario ogroman dobitak, zahvaljujući kojem je 7. oktobra 1943. formiran 8. dalmatinski partizanski korpus, a 17. oktobra i zvanično Partizanska mornarica, kao jedinstven primjer izrastanja oružanih formacija  jedne zemlje u Drugom svjetskom ratu. Ovdje se narod digao na ustanak protiv osvajača i otpočeo borbu na moru sa ribarskim brodovima i čamcima . Ovim je konačno pokopan mit fašističke propagande o italijanskom karakteru Dalmacije i njenog primorja. Oslobođenjem gotovo čitave obale, poslije kapitulacije Italije stvorena je znatno šira osnova za formiranje krupnih mornaričkih jedinica, Bio je to jedan euforičan zamah NOB  u priobalnim dijelovima i otocima Dalmacije. Pored zaplijenjenog raznovrsnog  oružja i vojne opreme, NOV je u ovoj regiji preuzela i oko 300 plovnih objekata razne vrste ( motornih jedrenjaka, brodova na motorni pogon, ribarskih leuta i parobroda) što je pospješilo velik priliv boraca u partizanske jedinice i stvaranje većih vojnih formacija na priobalju i pomorskih komandi.

Na oslobođenom djelu istočne jadranske obale, formirane su tri mornaričke komande: u Crikvenici, Ždrelcu i Splitu, koje su odmah počele naoružavati od Italijana zaplijenjene brodove  i radile na formiranju partizanskih odreda koji su na sebe preuzimali ulogu protivdesantne odbrane na obali i otocima.

Hitlerova Njemačka je kapitulaciju dojučerašnje saveznice, doživila kao veliki gubitak, pa su njene snage hitno pokrenute, da posjednu teritorije, koje je Italija držala pod svojom kontrolom te ne dozvoli partizanskim snagama razoružavanje italijanske vojske i mornarice, kao i dobrovoljni odlazak stanovništva Dalmacije u novoformirane partizanske jedinice. Pored ovoga imali su strateški cilj posjedanja istočne jadranske obale, za to što su postojale ozbiljne indicije o savezničkom iskrcavanju na ove prostore. Zbog ovih razloga njemačke snaga hitno su pokrenute  sa ciljem preuzimanja prostora Dalmacije, dalmatinske obale i otoka. Oni su sa drugih frontova na ovaj teren doveli sedam operativnih divizija. Većim brojem uspješnih operacija tokom jeseni i zime 1943/44. godine do 20. januara pod svoju kontrolu stavili su cijelo dalmatinsko zaleđe, obalu i otoke. Istoriografija druge Jugoslavije ove događaje nazvala je Šesta neprijateljska  ofanziva.

Udar jakih njemačkih snaga potpomognutih jedinicama NDH bio je za NOV iznenađujuće jak. Neprijatelj je samo mjestimično imao žestok otpor jedinica NOV. Tokom ovih sukoba došlo je do ogorčenih borbi u okolini Splita i na otoku Korčuli. Van udara ove ofanzive bili su udaljeni dalmatinski otoci Lastovo i Vis. Na Visu je tada već u međuvremenu bio Vrhovni Štab NOV i POJ sa Titom i Nacionalnim komitetom oslobođenja Jugoslavije. Pored toga već su na Visu  tada bile Savezničke vojne misije sve do oslobođenja Beograda 1944. godine.

Mapa

NDH sa linijama razgraničenja italijanskih zona posjedanja i njemačkog prisustva (Izvor: Internet)

Iako su novooslobođeni tereni brzo izgubljeni, pred udarom vrlo jakih neprijateljskih

snaga, dobitak Narodnooslobodilačkog pokreta bio je velik u prilivu novog ljudstva, te zaplijenjenog oružja i druge vojne opreme. U ovom međuvremenu stvoreni su uslovi za direktan kontakt predstavnika NOP-a (Narodnooslobodilačkog pokreta) i zapadnih saveznika, budući da ih je sada dijelilo samo Jadransko more. Bilo je to još početkom oktobra 1943. godine, kada su na inicijativu Velimira Škorpika po naređenju Komande IV operativne zone; dr. Sergije Mahiedo, kao komesar Mornarice NOVJ i oficir za vezu inž. Adam Armanda u svojstvu Prve vojne misije NOV, sa ukrcanim ranjenicima za savezničke vojne bolnice prvi put otplovili sa Hvara iz Starigrada 30. septembra 1943, parobrodom Bakar[i] za otok Vis, gdje je u uvali Stončica ukrcao još ranjenika i Židove iz Italije koji su se vraćali kući iz italijanskog logora na Rabu. Za italijansku luku Bari sa Visa su isplovili 1. oktobra.  Tamo su uplovili 2. oktobra 1943. godine u 10.00 časova. Primio ih je komandant 88. Savezničke operativne zone general Trollop. Ne osjećajući se nadležnim, poslije dužeg razgovora, sutradan ih je uputio Višoj savezničkoj komandi u italijansku luku  Brindizi. Tamo ih je primio general Mak Farlan, šef savezničke vojne misije u Italiji. On se šire interesovao za mnoga pitanja vezana za stanje na otoku Visu u to vrijeme.   

Parobrod Bakar

P/B Bakar 1943. u luci VIS ( Izvor: arhivska građa)

Ni on se nije smatrao nadležnim za nivo razgovora i pitanja koja su postavljena od Vojne misije NOVJ. Organizovao je njihov prevoz avionom do Alžira gdje se u to vrijeme nalazila Saveznička komanda za Sredozemlje. Ovdje su bili primljeni od generala Stronga. Domaćin se detaljno interesovao za pitanja, koja je čuo od partizanskih emisara sa otoka Visa i dalmatinskog ratišta. Dogovorena je saveznička vojna saradnja. Saveznici su pristali  na povratak brodova, koje je Italija zaplijenila tokom okupacije, ranjenici sa Bakra su iskrcani i smješteni u Savezničke vojne bolnice u Italiji. Na Bakar je ukrcana vojnom pomoći koju su saveznici donirali NOV.

 

Njemačka ofanziva

 Pred udarom brojnih njemačkih snaga, nakon kapitulacije Italije 1943/44. partizanske snage su se povlačile preko dalmatinskih otoka na otok Vis. Dio civilnog stanovništva, oskudno snabdjevan hranom, u strahu od Nijemaca i ustaša, zbog  masovne podrške jedinicama NOV, očekivao je odmazdu i osvetu njemačkih i ustaških formacija, napustao je svoje kuće i sela, te krenuo u izbjeglištvo. Ove izbjeglice sačinjavale su najveći dio populacije, koja je tražila spas u napuštanju svojih sela i kuća kroz odstupanje zajedno sa vojskom.

Napad na Split, praćen bombardovanjem i osvajanjem grada, 27. septembra, natjerao je mnoge njegove stanovnike, da napuste grad i krenu prema otocima Šolti, Braču i Hvaru. Njemački udar na Makarsko primorje, uzrokovao je novi val izbjeglica, koje su prebjegle na otoke  Brač i Hvar. Sakupljanje većeg broja izbjeglih izazvalo je nedostatak hrane i drugih potrebština. U novembru 1944. godine njemačke snage su zauzele otoke: Veliki Mali Drvenik. Tamošnje stanovništvo zajedno sa već prispjelim izbjeglicama iz unutrašnjosti, prebačeni su na Hvar. Pred najezdom Nijemaca na Korčulu su dolazile izbjeglice sa poluotoka Pelješac. Nakon njemačkog iskrcavanja   na otok Korčulu i njenog zauzimanja krajem novembra 1944. godine izbjeglice su bježale na Hvar i Brač. U kratkom vremenu bilo je vidljivo da će i ovi otoci biti posjednuti od njemačkih snaga. Jedino moguće  odredište za ovo ljudstvo bilo je otok Vis.

Situacija sa izbjeglicama  izgledala je ovako: najviše ih je bilo iz Makarskog primorja (5.800), sa otoka Korčule (4.500),  Brača i Šolte (4.300) i sa Hvara 3000. U konačnici ovoj cifri možemo pribrojati 3800 Višana, Vodičana 4000, te  oko 1000 iz drugih dijelova Dalmacije. Prema podacima u ovom skupu bilo je: Hrvata 80% , 7% Srba, jedan broj Slovenaca, Židova i drugih. Praćenjem razvoja događaja bilo je jasno da toliki broj izbjeglica nije moguće smjestiti, zbrinuti i prehraniti do kraja rata  na otoku Visu.

Zbog ovoga je Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije, na inicijativu Oblasnog  narodnooslobodilačkog odbora za Dalmaciju zatražio od zapadnih Saveznika pomoć. Oni su prihvatili i 24. decembra 1943. pristali na saradnju oko prijevoza i smještaja izbjeglica na teren južne Italije. Dogovoreno da će se u prihvatnim logorima toga prostora osigurati smještaj za oko 10.000 izbjeglica, a ostale će se upućivati u za to pripremljene logore na afričkom kontinentu.

 

Izrastanje Mornarice Narodnooslobodilačke vojske
u svjetlu događaja
na Srednjem Jadranu i istočnoj jadranskoj obali

Trinaesta primorsko-goranska divizija 11. septembra zauzela je Lučko zapovjedništvo sa brodovima i ljudstvom NDH u Crikvenici i formirala Komandu Mornarice NOVJ za Hrvatsko primorje i Istru. Ona je krajem septembra direktno potčinjena Glavnom štabu NOV i PO Hrvatske. Štab IV operativne zone formirao je u Splitu 19. septembra Štab obalske komande (komandant je bio Velimir Škorpik, politički komesar Sergije Mahiedo)

Štab Kninskog sektora formirao je 25. septembra Obalsku komandu Kninskog sektora sa lokacijom u Ždrelcu na otoku Pašmanu. Početkom oktobra Glavni štab NOV i PO Hrvatske preimenovao je obalsku komandu Kninskog  sektora u Komandu Mornarice za sjevernodalmatinsku obalu i otoke, te je podčinio Štabu 19. Dalmatinske divizije  u Bukovici.  Sve ove novoformirane mornaričke komande imale su jedan te isti zadatak, odbranu oslobođenog djela obale i otoka od iskrcavanja neprijateljskih snaga te prikupljanje i opremanje plovnih sredstava za izvršenje postavljenih zadataka.

Pred najezdom njemačkih snaga kajem septembra 1943. godine, povukle su se jedinice NOV iz Splita, prema unutrašnjosti zemlje, a Štab obalske komande prebacio se na Brač i preformirao u Komandu flote naoružanih brodova sa sjedištem u luci Hvar. Pokrajinski komitet KPH za Dalmaciju premješten je 5. oktobra iz sela Brštanovo u Livno na teren Bosne i Hercegovine.

Rasformirana je IV operativna zona Hrvatske i formiran 8. dalmatinski korpus  u čiji sastav su ušle: 9, 19.20 i 26. divizija, kao i partizanski odredi na terenu Dalmacije. Vrhovni Štab NOVJ zaključio je da su sazreli uslovi za formiranje regularne Mornarice NOVJ i donio odluku o njenom formiranju. Odlukom su objedinjene dotadašnje mornaričke komande u jedinstvenu cjelinu za vođenje rata na moru. Iako je operativno bila podčinjena Komandi 8. korpusa, novo formirana Mornarica je ubrzo poprimala sve oblike samostalnog vida partizanskih oružanih snaga. Za vrijeme formiranja Mornarica je imala 10 naoružanih brodova i 30 patrolnih čamaca svrstanih u flotile, oko 200 motornih jedrenjaka, nekoliko obalskih baterija i partizanskih odreda na otocima.

Za prvog komandanta Mornarice, 18. oktobra 1943. pisanom naredbom postavljen potpukovnik Srećko Manola, svršeni učenik Srednje pomorske škole u Kotoru, oficir trgovačke mornarice, rezervni oficir Ratne mornarice Kraljevine Jugoslavije, predratni komunista, borac i oficir, Španskog  građanskog rata te već afirmisani komandant partizanskih jedinica u Lici. Za načeknika Štaba postavljen je Velimir Škorpik, za političkog komesara dr. Sergej Mahiedo.

Iz do danas ne utvrđenih razloga, intervencijom sekretara oblasnog komiteta KPH za Dalmaciju Vicka Krstulovića, novom naredbom od 24. oktobra za komandanta je postavljen Josip Černi, kapetan korvete Ratne mornarice Kraljevine Jugoslavije. On je kao viši oficir u činu kapetana korvete Ratne mornarice u kratkotrajnom Aprilskom ratu 1941.  bio  član  komisije za predaju brodova flote tadašnjih jugoslavenskih ratnih brodova italijanskim okupacionim snagama u Boki Kotorskoj. Do oktobra 1943. živio je u Dubrovniku (nije utvrđeno šta je radio), ali se tvrdi da je bio suradnik NOP-a. Srećko Manola je postavljen na dužnost njegova zamjenika, načelnik štaba bio j Uroš Mardešić,  za političkog komesara postavljen je Petar Radović (koji je na Visu u depresivnom stanju krajem 1944. Izvršio samoubojstvo). Njega je zamijenio pukovnik Dragiša Ivanović, kasnije poznati profesor na Beogradskom fakultetu. Formiranje Štaba Mornarice NOVJ označilo je kraj pripremne faze stvaranja i razvoja pomorske komponente snaga NOR-a.

Štab Mornarice NOVJ profunkcionisao je 26. oktobra 1943, godine u luci Hvar,  smješten u zgradu kotarskog načelstva. Odmah je počela uspostava unutrašnje organizacije štaba, koji je pored najužeg dijela (komandant, zamjenik, načelnik štaba i komesar) imao još i 11 sektora rada. Ovdje je štab Mornarice posjetio 13. oktobra,  poručnik bojnog broda Britanske Mornarice Merlin Minšel i predstavio se kao oficir za vezu sa Britanskom Ratnom mornaricom, koja je već formirala Opearcijsku bazu za lake pomorske snage u luci Bari - Italija. Preko ovog oficira, koji je imao radio stanicu uspostavljena je veza sa Komandom savezničkih obalskih snaga u Bariju i dogovoreno sadejstvo sa njihovim pomorskim i vazduhoplovnim snagama na Jadranskom moru. Od tada se u hvarskoj luci redovno nalazila grupa britanskih motornih topovnjača.

Početkom novembra Štab Mornarice dijeli obalu na šest pomorskih obalnih sektora (POS)  1. POS (Tršćanski) 2. POS (Kvarnerski), 3. POS (Zadarsko - Šibenski), 4.POS (Splitski)  5. POS (Pelješački) 6. POS (Bokokotorski). Teritorije 1. i 4. POS-a nisu bile oslobođene, funkcionisala su samo četiri sektora. Pred Štabom Mornarice bili su slijedeći zadaci: objedinjavanje postojećih komandi i jedinica, aktivno vođenje borbe protiv neprijatelja na moru i kopnu. Braniti otoke, osiguravati stanje na plovnim putevima, posebno između Podgore i Visa, te između Visa i južne Italije, radi zbrinjavanja i evakuacije ranjenika NOV-a  sa kopna na otoke i Južnu Italiju u savezničke bolnice.

Prekomorski saobraćaj počeo je punim intenzitetom kada je 26. Dalmatinska divizija krajem 1943. i početkom 1944. iskrcana na otok Vis i utvrdila ga kao prvu pomorsku bazu Ratne mornarice Narodnooslobodilačke vojske. Na Vis su došle i jake savezničke snage, kopnene vojske, Ratne mornarice i Vazduhoplovstva. Napravljen je aerodrom, sa kojeg su dejstvovali avioni svih namjena ratnog vazduhoplovstva: Sa njega su prevoženi ranjenici, jedan broj izbjeglica i bolesnika. Ovdje su saveznički transportni avioni dovozili iz Italije nužne djelove vojne pomoći i ljudstvo za popunu njihovih jedinica.

 

OTOK VIS BAZA NOVJ, CENTAR ZA PRIHVAT
SAVEZNIČKE VOJE POMOĆI, IZBJEGLICA, RANJENIKA I BOLESNKA

Najveći dio savezničke vojne pomoći jedinicama NOVJ stigao je preko otoka Vis-a u periodu 15. oktobra 1943. do 1. maja 1945. brodovima Mornarice NOVJ, a djelomično i savezničkim. Tada je prema zapisima više autora dovezeno 353 topa raznih kalibara, 30.823 topovskih granata, 36.946.398 metaka za puške, automate i pištolje, 1.896  signalnih metaka, 121.906 mina za minobacače, 82.000 protiv tenkovskih mina, 156.673 ručnih bombi 56.950 kilograma eksploziva, 283.000 kg. raznih mina te granata različitih kalibara, 51.600 kg

raznih sredstava naoružanja, vojne opreme i drugih tehničkih sredstava.

Istovremeno na Vis, a sa njega na druge dalmatinske otoke i obalu za potrebe partizanskih jedinica prevezeno je u vidu savezničke pomoći: 111.194 šinjela, 106.162 vojničkih bluza, 102.483 par pantalona, 182.312 pari donjeg veša 91.129 pari rukavica, 349.697 pari čarapa 249.712 pari cipela, 120.000 džempera, 14.635 vojničke ćebadi, 32.676 ranaca, 46,806 slamarica, 30.040 pribora za jelo i 212,56 tona ostalog i raznovrsnog materijala. Pored ovoga isporučeno je 2014 kamiona, 1.817  minobacača 712 topova, 61 avion i 74 tenka. Ovdje je uračunato i naoružanje prekomorskih brigada koje su došle u sastav jedinica NOVJ.

Ratni aerodrom na Visu

Ratni  aerodrom na otoku Visu

Iskrcavanje

Iskrcavanje materijala iz aviona
na viškom aerodromu

Izbjeglice

Izbjegle žene i djeca na Visu  (Izvor: arhivska građa)

Ranjenici i bolesnici

Ranjenici i bolesnici pred ukrcaj u savezničke transportne avione (Izvor: arhivska građa)

Prema zbirnim izvještajima Vojne komisije Jugoslavenske armije akreditovane kod saveznika u italijanskoj luci Bari, od kapitulacije Italije do konačnog oslobođenja jugoslavenske teritorije, pomorskim, vazdušnim i kopnenim putem od saveznika je dobiveno: hrane 28.870 tona, duvana, 25 tona, stočne hrane 2.387 tona, oružja i municije 9.089 tona, odjećne opreme. 1.470 t, 605 tona obuće, razne druge opreme 953 tona, pogonskog goriva 16.948 tona, raznog tehničkog materijala, 2.120 tona, sanitetsko materijala 455 tona, Od ukupno 64.000  tona brodovima je prevezeno 61.802,74 tona. Brodovi mornarice NOVJ prevezli su 45.754,76 tona, saveznički  16.047,98 tona.

 

Prihvat, zbrinjavanje i evakuacija ranjenih boraca sa jugoslavenskih ratišta, i izbjeglica iz Dalmacije

Organizacija i rukovođenje ovom akcijom bila je u nadležnosti Oblasnog odbora za Dalmaciju, sa sjedištem u Hvaru, poslije toga na Visu. Vrhovni štab NOVJ 9. novembra 1943. naredio je da  odmah počne evakuacija teških ranjenika na otoke, posebno na Vis, odakle su prebacivani u Italiju. Tako je Vis  postao evakuacioni centar NOVJ, iako je bilo slučajeva da su sa improviziranih aerodroma unutar zemlje ranjenici direktno prebacivani avionima za Italiju u savezničke vojne bolnice. Prema sačuvanim podacima cijeni se da je preko Visa prošlo preko 12.000 ranjenih pripadnika  NOVJ, a zna se da je u savezničkim bolnicama južne Italije i na Malti, stalno u prosjeku bilo 1.700 ranjenika.

Pored stalnih kanala za prebacivanje ranjenika na otok Vis, najznačajniji je bio onaj na sektoru Grebaštica – Stari Trogir, koji su najviše koristile jedinice 8. Dalamatinskog korpusa NOV. Posebno su se ovdje isticali 8. brigada i naoružani brodovi Mornarice NOVJ kada je tokom  januara 1944. sa toga terena na Vis prebačeno nekoliko stotina ranjenih boraca. Prebacivanje ranjenika u organizovane stacionare, činilo je ratne jedinice pokretljivijim i operativnijim, uz naglasak da je ovim putem spašeno mnogo života, i kod velikog broja spriječen veći broj invalidnosti. Najveći broj ranjenih je potpuno rehabilitovan i vraćen u jedinice da nastavi borbu.

Zadnjih dana 1943. godine, preciznije 30. decembra počelo je masovno prevoženje izbjeglica sa otoka Visa u

Brod Batory

BATORY jedan od savezničkih brodova, kojim su prevožene izbjeglice (Izvor: arhivska građa)

južnu Italiju. Tokom 15 dana prebačeno je više od 15.000 ukupnog broja izbjeglih. Samo prvim transportom sa dva britanska broda prebačeno je 3.960 izbjeglica. Budući da nije bilo dovoljno partizanskih brodova, a neki su bili u kvaru kao što je Bakar i Makarska  saveznici su  svojim brodovima pomagali prebaciti,  tempom 1.000 ljudi dnevno.

Saveznički komandosi

Saveznički komandosi na Visu (Izvor: arhivska građa)

Na Visu je krajem 1943. godine bila velika koncentracija savezni-čke i Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Na ovom otoku više nije bilo mjesta za 40.000 dalmatinskih izbjeglica: žena djece staraca i partizanskih ranjenika. U dogovoru sa saveznicima ovaj

Nakon odluke Vrhovnog Štaba, 21. februara 1944. da se Vis brani odlučno, otok je pretvoren u tvrđavu, a civilno stanovništvo je u takvim okolnostima postalo smetnja. Donešena je odluka da se stanovnici Visa i još nekih otoka prebace u zbjeg.

 

Iz Dalmacije u Egipat  na Sinajsku pustinju

sastav je ukrcan na brod u Komiži i morskim putem prevezen u Bari, - Brindizi – Santa Marija, a iz Santa Marije u Port Said. Odatle su vlakovima transportovani  uz Sueski kanal do El Šata (El Shatt).

Nije bilo lako prihvatiti premještaj dalmatinskog življa na pustinjsku teritoriju Sinaja. Znalo se koliko će biti raznih teškoća kod aklimatizacije i prilagođavanja. Činilo se to savezničkoj komisiji logičnim, zbog toga što su se njihove  trupe tek  iskrcale na italijanski teritorij, rat je trajao, situacija  je sa vojničkog gledišta bila nestabilna. Oko 40.000 izbjeglica stiglo je na ovaj prostor. Odmah je 30.000  prebačeno u Egipat na Sinaj.

Ratovi nikad nisu bili isključivo vojnog karaktera, već su neizbježno pogađali i civilno stanovništvo koje je u ratnim okolnostima bilo primoravano napuštati svoje ognjišta i domove. Razlozi napuštanja svojih kuća su različiti, a rezultati isti – neizvjesnost izbjegličkog života.

 

Odlazak u El Šat (El Shatt)

Globalni sukob, kakav je bio Drugi svjetski rat ponekad nije ostavljao mogućnosti migriranja unutar svoje ili neke susjedne države, pa su se izbjeglice znale naći u kulturnom i prirodnom ambijentu, kakav većina nije mogla ni zamisliti. Tako je bilo i ovoga puta. Baš ovakva sudbina zadesila je dalmatinske izbjeglice u logoru El Šat (El Shatt) u egipatskoj pustinji poluotoka Sinaj gdje su saveznici smjestili izbjeglice iz Dalmacije, među kojima je bio najveći broj onih koji do tada nisu dalje išli iz svoga sela.

El Šat je bio kompleks izbjegličkih logora u pustinji na poluotoku Sinaju u Egiptu gdje je od februara 1944. do aprila 1946. godine boravilo evakuisano stanovništvo dalmatinske zagore, primorja i otoka. Ovaj zbjeg u Egiptu nije značajan samo po svojoj ogromnoj udaljenosti od zavičaja izbjeglih, već i po svojoj unutrašnjoj dinamici i ustrojstvu. Daleko od Dalmacije u Sinajskoj pustinji niknuo je grad sa  30.000 stanovnika. Logor je službeno bio u nadležnosti britanskih vojnih vlasti, a cjelokupnim životom  rukovodio je Centralni odbor zbjega (COZ) kao predstavnik Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP-a.) Pored svih društvenih aktivnosti, redovno su održavane mise i proslave vjerskih praznika. Jedno vrijeme je na čelu Centralnog odbora zbjega (COZ) bio Don Andro Štambuk, katolički sveštenik.

Prema raspoloživim podacima logor je bio formiran na površini 260 kvadratnih kilometara u blizini Sueskog kanala i podijeljen na pet manjih površina (podlogora). Familije i logorska naselja  bili su grupisani tako da  rasporedom poprime cjeline kao i u mjestima odakle su izbjegli ovdje došli. Bile su čak ulice sa kućnim brojevima. Životu u radu logora bitno su doprinosile istaknute ličnosti iz javnog i kulturnog života, kao što su Ranko Marinković, Marin Franičević i Vjekoslav Kaleb, te poznati muzikolog Josip Hatze, splitski kompozitor i dirigent zbora u El Shatt-u. Političkim životom logora rukovodila je Vojna misija Nacionalnog Komiteta Oslobođenja Jugoslavije u Kairu na čelu sa Matom Jakšićem.

Logor El Shatt

Detalj logorskih naselja u El Šatu (El Shatt)
(izvor: arhivska građa)

Izbjeglice su bile zaštićene od prisustva i propagande, osoblja Izbjegličke kraljeske vlade.

Iako daleko od zavičaja u lošim životnim uslovima, pokušalo se očuvati privid normalnog života. U prkos životnim uslovima na pustinjskom pijesku i klimatskim prilikama koje su kao takove odnijele mnoge živote, logor je

brzo poprimio sve oblike pravog grada, tako da su proradili: vrtići, osnovne i srednje škole, tečajevi (stranih jezika, analfabetski tečajevi), radionice, zajedničke praonice, ambulante, bolnice, bioskopi, slikarski i kiparski ateljei, radionice, sudovi i cijeli niz drugih djelatnosti. Štampane su novine svaki dan, donosile su vijesti iz svijeta i tadašnjeg jugoslavenskog ratišta. Posebna rubrika bila je rezervisana za događanja u logoru. Jedan šator je bio adaptiran za Crkvu.

Smještajem i regulacijom života u logoru rukovodili su članovi Centralnog odbora zbjega (CZB), oni su imali zadatak motivisanja ljudstva i određivanje uloge pojedincima, bez ikakve represije. U pojedinim vremenskim razdobljima odbor su činili:

-predsjednici: Ivo Markić, 1944, Mate Barbić 1945. i don Ante Štambuk 1946. godine.

-sekretari, Zvonimir Bešker i Mate Barbić 1944. godine.

-rukovodioc Prosvjetno- propagandnog odjela: Marin Franičević 1944. Zoran Palčok i don

Andro Štambuk 1944. – 1946. godine.

-rukovodioc političko upravnog odjela: Marin Franičević Zvonimir Bešker 1944. i Mate Barbić 1944 – 1945. godine.

-rukovodioc zdravstvenog osjeka: dr. Milivoj Visković i Milan Bijelić.

-rukovodioc Kulturno informativnog odjela bio je Ivan Jurlina, jedno vrijeme i Marija Lujak

Stanovništvo Dalmacije teško se prilagođavalo životu u pustinjskim klimatskim uslovima. Posebno su stradala djeca, koja su obolijevala od crijevnih bolesti. U logoru El Khatadba, velik boj ih je umrlo od ospica. Britanci su se držali strogog režima, dopuštajući izlaz iz logora samo uz propusnicu.

Šene i deca u izbeglištvu

U velikom broju slučajeva samo su žene sa djecom došle u izbjeglištvo. Muškarci su ostali kao borci NOV (Izvor: arhivska građa)

Deca u El Shatt-u

Grupno fotografisanje djece u šatorskom naselju logora El Šat ( El Shatt) (izvor: arhivska građa)

 

U izbjegličkom logoru se rađalo i umiralo

 Tokom izbjegličkih dana 1943.- 1946. godine u Italiji, El Shatt-u, te u dva manja logora El Khatababi i Tolumbatu, rodilo se oko 500 djece, a umrlo preko 850 izbjeglica svih uzrasta, među njima najviše djece. Iz toga perioda imamo imena novorođene muške i ženske djece u logoru na Sinaju:  Nil, Sinaj, Suez, Zbjegon, Sinajka, Elšatka, Sueska i Nilka

U proljeće 1946. godine vratile su se i poslednje dalmatinske izbjeglice sa Sinaja.  Iza njih je ostalo groblje sa spomenikom Majka Dalmatinka, rad kipara izbjeglice Ante Kostovića.

Poslije rata ovom groblju se hodočastilo. Kad god je Školski brod JRM GALEB prolazio Sueskim kanalom, bilo kao brod u službi mira ili u vožnji pitomaca Vojnopomorske akademije, ovdje je položen  vijenac i odana počast, umrlim i sahranjenim dalmatinskim izbjeglicama.

Groblje je bilo devastirano u arapsko – izraelskom ratu 1967. godine. Obnovljeno je 1985. godine.

Poslije razbijanja Jugoslavije, hrvatske vlasti su 2003. godine, uredile memorijalno područje.

Spomenik Majka Dalmatinka

Spomenik Majka Dalmatinka (Izvor: arhivska građa)

Deca u El Shatt-u

Spomenik  i groblje umrlih izbjeglica na Sinaju  1943 – 1946. godine (Izvor: arhivska građa)

____________________________
[1] P/B Bakar je prvi put podigao zastavu sa petokrakom 14. septembra 1943. godine u 15.00 časova. Odmah je naoružan jednim topom od 40 mm, dva teška mitraljeza i puškomitraljezima.

Iz materijala za pisanje moje neobjavljene knjige: RATNA MORNARICA FNRJ – SFRJ.

Milan Đuran

RM FNRJ i SFRJ

5 thoughts on “Kapitulacija fašističke Italije 1943. godine i događanja u Dalmaciji”

  1. Milane, rođače!
    Izvrstan prilog za pamćenje tragedije naših naroda u tragediji spašavanja žive glave, i staro i mlado! Upečatljiva ljudska tragedija, iz koje se vidi kako su naši narodi, uspeli da prežive. Sada se vidi: kako je bila dobra organizavija spašavanja naroda, isolidan doprinos saveznika! Podaci govore da je dobra organizacija doprinela relativno mali gubitak! Mnogo o ovoj rganizaciji, nije se znalo, pa je ovaj doprinos autora veliki i značajan i otrgao od zaborava!
    Autoru svaka čast na stručnoj obradi!

  2. Moj pokojni deda Mladen, Srbin, poreklom iz sela Crkveno u blizini Ribnika, BiH, borac NOB-a ranjen je 1943, nakon čega mu je izvrsena prva amputacija noge u nekoj poljskoj bolnici. Prema njegovoj priči, kasnije te godine je sa ostalim ranjenicima brodom prebačen uz pomoć saveznika prvo u Italiju, pa u Egipat. Tamo je prvo bio u bolnici u Aleksandriji gde mu je ponovo urađena amputacija, pa posle valjda u izbegličkom kampu. Pokušavala sam da nađem više podataka, neku listu ranjenika i izbeglica i tako sam naišla na vaš prilog koji mi je bar malo pomogao da zamislim kroz šta su sve prošli ti ljudi i kako je to bilo organizovano. Pozdrav iz Grčke!

Ostavite odgovor

Vaša adresa e-pošte neće biti objavljena. Neophodna polja su označena *