OD BRODARSKE KOMANDE U SOLUNU DO MORNARICE U TIVTU (1916-1921)

Udruženju veterana RM

Posle povlačenja srpske vojske preko Crne Gore i Albanije, odnosno dolaska u Medovu, Vrhovna komanda je 15. decembra 1915. naredila da se formira Brodarska komanda od brodaraca iz ranije Komande Ade Ciganlije, pod komandom potpukovnika Milana Radojevića. Na Krfu je 1916. srpska Brodarska komanda nabavila i plovne jedinice za potrebe prevoženja srpske vojske, koje su zaplovile morem pod srpskom zastavom. Prvo je izgrađen motorni brodić „Zrak”, a zatim kupljeni pomoćni ratni brodić „Srbija” (bivša stara grčka torpiljarka „Paksos” od 69,5 brt) i 3 čamca. Brodarci su sa tim plovilima održavali veze, snabdevanje vojske razmeštene po Krfu i prevoženje bolesnika u bolnice na ostrvima Vido i Lazaret. „Srbija” je imala stalnu posadu od 12 članova, sastavljenu od kapetana i lađara sa Save i Dunava. Italijanske vojne vlasti su negodovale što plovi pod državnom zastavom Kraljevine Srbije, jer nije bila međunarodno priznata srpska zastava na moru, ali je ostala s obrazloženjem da podiže moral vojnika (bila je većih razmera). Kasnije je na „Srbiji” služio i izvestan broj pomoraca i kapetana duge plovidbe, mašinista i običnih mornara sa Jadrana. Među komandantima bili su kapetani Milan Petrović iz Budve, Andro Stipanović iz Rijeke i Andro Benić iz Dubrovnika. Brojno stanje posade je konstantno raslo i u jednom momentu iznosilo 28 članova, dok je Brodarska komanda imala 87 pripadnika jedinice. Tako se posle teškog povlačenja i ogromnih gubitaka, srpski „san o izlazu na more” (iz 1912.) sveo na mali ratni brod i stotinak ljudi u mornaričkom kadru. Ipak, britanski Jane’s Fighting Ships, najprestižniji mornarički godišnjak, svrstao je jedini srpski brod u red svetskih mornarica (na istoj strani sa malom bugarskom mornaricom).

Srpska mornarica u Jane’s Fighting Ships 1918.
Srpska mornarica u Jane’s Fighting Ships 1918.
Britanski admiral Trubridž obilazi srpske mornare u Solunu (RTS)
Britanski admiral Trubridž obilazi srpske mornare u Solunu (RTS)

Odmorena i reorganizovana srpska vojska je prebačena u Solun počev od 13. aprila 1916. (ukupno 6.025 oficira i 124.190 vojnika, 25.457 konja i 9.387 mazgi) i po­sle kraćih priprema izašla na dodeljeni sektor Solunskog fronta od Vardara do Pelagonije, na srpsko-grčkoj granici. Tokom odlaska trupa sa ostrva, put Soluna je zaplovila i „Srbija” sa 19 članova posade i ukrcanih lica. U Solunu je vršila lokalni saobraćaj za potrebe srpske vojske. Vrhovna komanda je od Engleza kupila nove mornarske uniforme i naredila da svi pripadnici Brodarske komande u njima polože zakletvu na vernost kralju i otadžbini, a britanski oficir za vezu, admiral Trubridž (Sir Ernest Charles Thomas Troubridge), je u Solunu i na frontu obilazio savezničke trupe, uključujući i srpsku Brodarsku komandu. Ona je u oktobru i novembru 1916. bila na grčkom ostrvu Lemnos, ukrcana na brodove engleske eskadre u zalivu Mudros, radi obuke iz pomorstva i minsko-torpedne službe. Iste godine Komanda je angažovana na ispitivanju Vardara za plovidbu.

Zbog smanjenog brojnog stanja srpska vojska je 28. marta 1917. preformirana u dve armije sa po tri pešadijske divizije i Konjičkom divizijom u sastavu 1. armije. Međutim, srpska vojska je očuvala kompaktnost, borbenost i rešenost da se prvo izbori za slobodu svoje domovine, a zatim i za ostale ratne ciljeve. Veliki gubici popunjeni su, donekle, dolaskom dobrovoljaca iz Dobrovoljačkog korpusa Srba, Hrvata i Slovenaca, formiranog 1916. u Odesi, u čiji sastav je ušla i 1. srpska dobrovoljačka divizija posle povlačenja iz Dobrudže. U korpusu je došlo do osipanja zbog više uzroka, pa su posle februarske revolucije u Rusiji jugoslovenski dobrovoljci u nekoliko transporta preko Arhangeljska, Velike Britanije i Francuske prebačeni u Solun (oko 12.000 ljudi oplovilo je skoro celu Evropu), gde je na Solunskom frontu formirana 1. jugoslovenska brigada.

 

Poslednja ratna godina

 Teška situacija u kojoj se Sovjetska Rusija nalazila u zimu 1917-1918. primorala je sovjetsku vladu da 3. marta zaključi mir sa Centralnim silama u Brest-Litovsku pod vrlo teškim uslovima, a rumunska vojska je do 9. marta okupirala Besarabiju. Međutim, nemačke i austrougarske trupe su prekršile odredbe mira i u proleće i leto 1918. okupirale Ukrajinu i Krim, a zatim izbile do Bakua i domogle se ruske nafte. Na pritisak Nemačke i Rumunija je 7. maja potpisala u Bukureštu separatni mir sa Centralnim silama. Pod izgovorom da spreče nemačku ekspanziju prema Istoku, britanske i japanske snage su počele marta 1918. vojnu intervenciju u severnoj Rusiji, istočnom Sibiru, srednjoj Aziji i Zakavkazju.

Posle Brestlitovskog mira, Nemačka nije iskoristila rasterećenje na Istoku i odmah u martu i aprilu 1918. pokrenula ofanzivu u Pikardiji i u Flandriji da što pre iznudi odluku rata na Zapadu. Nemačke armije u tim ofanzivama nisu probile saveznički front, a izgubile oko 240.000 i 86.000 ljudi, koje Nemci nisu mogli popuniti, dok su saveznici, svoje još veće gubitke mogli nadoknaditi američkim divizijama. Ukupno je iz SAD prebačeno 2.087.000 ljudi na evropsko ratište, pa su američke snage do oktobra 1918. organizovane u grupu armija. U trećoj i četvrtoj nemačkoj ofanzivi u maju i junu su nemačke jedinice ugrozile Pariz, ali su veliki gubici i neuspele ofanzive uticale negativno na već oslabljen moral nemačkih trupa. Poslednja peta ofanziva (15. – 17. jula) je trebala samo da stvori raspoloženje za zaključenje mira kod protivnika, ali je slom te ofanzive označio i konačnu prekretnicu rata u korist Antante.

Radi rasterećenja svoje vojske, nemačka Vrhovna komanda je insistirala da i austrougarska vojska preduzme ofanzivu protiv Italije, uprkos nepovoljnog odnosa snaga. Prema italijanskih 56 pešadijskih i 4 konjičke divizije, stajalo je austrougarskih 47 pešadijskih i 7 konjičkih divizija. Uz velike gubitke, već prvog dana ofanzive, 15. juna, zadržane su austrougarske snage i izgubile 140.000 ljudi, pa je slom ofanzive ubrzao raspadanje vojske i masovno dezerterstvo.

Na Solunskom frontu je postao aktuelan predlog srpske Vrhovne komande (od 20. oktobra 1917.) za ofanzivu, koji general Saraj (smenjen u decembru 1917.) nije usvojio zbog nedostatka sna­ga. Njegov naslednik, general Gijoma (Guillaumat Marie Louis Adolphe), je od svoje vlade dobio instrukcije za de­fanzivna dejstva. General Franše dʼEpere (Franchet dʼEsperey, Louis Felix-Marie-Franҫois), koji je sredinom jula 1918. primio komandu nad Solunskim frontom, izvršio je sve pripreme za ofanzivu prema planu srpske Vrhovne komande. Antanta je u leto 1918. imala na tom frontu 27 pešadijskih i 1 konjičku diviziju, a Central­ne sile oko 15 pešadijskih i 1 konjičku diviziju, pa je nastala povoljna situacija za savezničku ofanzivu. U međuvremenu, po želji Jugoslovenskog odbora, u srpskoj vojsci je januara 1918. obrazovana Jugoslovenska divizija od 1. jugoslovenske (dobrovoljačke) brigade i 2. vardarske brigade (sa efektivima rasformirane Vardarske divizije), a u srpske pukove je uključen preostali deo dobrovoljaca, koji su i dalje pristizali iz Rusije. Jedan transport dobrovoljačkog Korpusa je iz Irkutska bio prebačen u Ta Lijen (Dajren), a odatle brodovima preko Singapura, kroz Suecki kanal, stigao u Solun tek u proleće 1918. Drugi transport, preko Murmanska stigao je u zemlju po okončanju rata.

U ratu na moru, Nemačka je 1918. nastavila neograničeni podmornički rat protiv savezničkog pomorskog saobraćaja, ali je zbog jačanja savezničke protivpodmorničke odbrane i nemogućnosti da se poveća broj podmornica u opremi, efekat podmorničkog rata odsudno smanjen. Na Sredozemnom moru je 1918. operisalo 37 nemačkih i 17 austrougarskih podmornica, koje su u prvom polugođu 1918. mesečno potapale oko 150.000 brt savezničkog i neutralnog brodovlja. U junu gubici su pali na 87.000 brt, a do oktobra, na 50.000 brt mesečno. Saveznici su pojačali otrantski baraž postavljanjem usidrene protivpodmorničke prepreke duge 66 km i pojačanjem pomorskih i vazduhoplovnih snaga. Podmornice su ga, međutim, i dalje forsirale, bez većih gubitaka (u periodu april-avgust 1918. potopljene su svega 2 podmornice).

Posle obustave neprijateljstava na Crnom moru, glavnina nemačko-turske flote (1 bojna i 1 laka krstarica, 4 razarača, 1 podmornica) je isplovila protiv savezničkih pomorskih snaga u blokadi Dardanela i na ostrvu Imrozu 20. januara 1918. potopila 2 monitora, ali kod ostrva Limnosa na minama izgubila krstaricu Midili (Breslau) i teško oštetila bojnu krstaricu Sultan Javuz Selim (Goeben). Posle toga nemačko-turska flota nije više operisala u Sredozemnom moru. Na Crnom moru sa bazom u Sulini je od marta 1918. operisao deo austrougarske Dunavske flotile. Manji deo (4 monitora, 2 patrolna broda) je u aprilu duž Crnog mora održavao plovni režim na rekama njegovog sliva, a na Bugu i Dnjepru bio u akcijama tokom gušenja lokalnih pobuna.

Na drugoj strani Balkana, austrougarska mornarica je početkom 1918. prošla najveću krizu u ratu. Od 22. do 28. januara 1918. trajao je u Puli generalni štrajk arsenalskih radnika, a u Boki Kotorskoj je 1. februara izbila pobuna na skoro polovini flote sa oko 8.000 podoficira i mornara pretežno jugoslovenskog porekla na oko 40 ratnih brodova, sa centrom na oklopnoj krstarici Sankt Georg. Neiskusni centralni komitet mornara nije iskoristio početno iznenađenje, pa su 3. februara austrougarske kopnene snage i jak odred flote iz Pule ugušili pobunu.

Na Jadranskom moru su u 1918. godini veću aktivnost ispoljili jedino italijanski torpedni čamci. Odred od 3 torpedna čamca je noću 10/11. februara 1918. napao, bez uspeha, trgovačke brodove u Bakarskom zalivu, a u maju 1918. su usledili, takođe bezuspešni, napadi torpednim čamcima na Trst i Pulu. Da bi se domogla jednog od torpednih čamaca, austrougarska mornarica je noću 4/5. aprila izvela diverzioni desant kod Ankone, ali je ceo odred diverzanata bio zarobljen. Najveći uspeh postigli su italijanski torpedni čamci u prepadu kod Premude 11. juna, kad su MAS 15 i MAS 21 potopili austrougarski bojni brod Szent Istvan, koji je posle prevrtanja potonuo za nekoliko minuta, čime je onemogućena koncentracija glavnine austrougarske flote (najtežih bojnih brodova) za prepadnu operaciju protiv Otrantskog baraža, koju je planirao novi zapovednik flote, kontraadmiral Horti (Horthy Miklos).

 

Proboj Solunskog fronta

 Prema planu Antante da rat okonča uz maksimalno korišćenje savezničke materijalno-tehničke nadmoćnosti, uzastopnim ofanzivnim operacijama na reci Marni, u Pikardiji i kod Sen Mijela, saveznici su od 8. avgusta do 15. septembra 1918. odbacili nemačke armije na liniju, gde su bile 1916. godine, a na nekim položajima još 1914. Nemci su u tim operacijama pretrpeli teške gubitke (oko 150.000 zarobljenih, velike količine zaplenjenog oruđa i ratnog materijala).

Saglasnost britanske i italijanske vlade za opštu ofanzivu na Solunskom frontu je do­bijena tek 10. septembra i srpska 2. armija vojvode Stepanovića i 1. armija generala Bojovića, krenule su 15. septembra u napad i već prvog dana je 2. armija probila bugarsku odbranu. Do 17. septembra su srpske armije u sadejstvu sa susednim francusko-grčkim jedinicama potpuno razdvojile na dva dela protivnički front, dok su britanske i grčke snage zadržane 16. septembra na polaznim položajima u reonu Dojrana. Izbijanjem srpske 2. armije 21. septembra u dolinu Var­dara, proboj i slom nemačko-bugarskog fronta bio je definitivno izvršen i od 22. septembra se nemačke i bugarske jedinice povlače na celom frontu (150 km). Kad je srpska 1. armija zauzela 27. septembra Veles, francuska Istočna vojska sa srpskom Konjičkom divizijom 29. septembra zauzela Skoplje, srpska 2. armija je istog dana izbila na bugarsku granicu, pa je Bugarska bila primorana da potpiše primirje, Turska bila ponovno odsečena, a pozadina i trupe Centralnih sila u Rumuniji neposredno ugroženi.

Posle kapitulacije Bugarske, nastavljeno je nastupanje srpske 1. armije dolinom Južne Morave, grupe francuskih divizija i Konjičke brigade ka Pirotu i združenog francusko-grčkog odreda u pravcu Kosova. Srpska 2. armija je zadržana na bugarskj granici za slučaj da Bugarska prekine primirje, ali je srpska Vrhovna komanda naredila 1. oktobra da se za Skoplje uputi 2. jugoslovenski puk radi operacija u pravcu Prizren-Skadar-Crna Gora-Bosna. Zbog povlačenja nemačko-bugarskih snaga, prešao je u povlačenje i austrougarski 19. korpus u Albaniji, što je omogućilo italijanskim snagama da pređu u nastupanje, a britansko-grčke snage su kroz Trakiju upućene prema Carigradu. Austro-nemačke snage su pokušale da u Srbiji uspostave novi front, ali je srpska 1. armija razbila nemačke jedinice dovučene iz Sofije, sa Istočnog, Zapadnog i italijanskog fronta i 12. oktobra ušla u Niš. Za to vreme su u Albaniji savezničke jedinice zauzele Tiranu 10. oktobra, a italijanska konjica Drač 15. oktobra. Francuska Istočna vojska je od 10. do 14. oktobra zauzela Prištinu, Kosovsku Mitrovicu i Novi Pazar, a francuska grupa divizija sa Konjičkom brigadom 14. oktobra Pirot i 19. ok­tobra Zaječar, a zatim je produžila delom dolinom Timoka ka Dunavu, a delom prema Sofiji. Prve jedinice srpske 2. armija su sa bugarske granice stigle 17. oktobra na Kosovo, gde je 23. oktobra formirana, Komanda skadarskih trupa (2. jugoslavenski puk, jedna brdska baterija, jedan vod konjice i jedan bataljon dobrovoljaca sa ukupno 2.866 oficira, podoficira i vojnika i 762 grla stoke). Ove trupe su 24. oktobra upućene prema Skadru i Podgorici, čime su stvoreni uslovi za prodor srpske vojske prema Jadranskom moru.

Nemačka Vrhovna ko­manda je, zbog nepovoljne situacije na Solunskom frontu, u drugoj polovini septembra uputila 6 divizija na Balkan sa Zapadnog fronta, gde je broj nemačkih divizija pao na 187, dok su armije Antante raspolagale sa 209 divizija. Saveznička ofan­ziva je počela 26. septembra i ubrzo se proširila na ceo front od reke Meze do Severnog mora (420 km), ali su nemačke jedinice, i pored povlačenja, odr­žavale kompaktnost fronta. Međutim, zbog stalnih poraza na Zapadnom frontu, proboja Solunskog fronta, kapitulacije Bugarske i teške situacije Austro-Ugarske i Turske, nemačka Vrhovna komanda je 29. septembra zatražila od svoje vlade da odmah povede pregovore o primirju.

Britanske jedinice u Palestini i Mesopotamiji su u 1918. bile višestruko nadmoćnije od turskih, ali su tek 19. septembra probile turske položaje i do 27. oktobra presekle pozadinske komunikacije (bagdadsku železnicu) turskih snaga u Mesopo­tamiji. Turske jedinice u prednjoj Aziji su počele da se brzo raspa­daju, a istovremeno je i Carigrad bio ugrožen nastupanjem savezničkih jedinica kroz Bugarsku, posle njene kapitulacije, pa je Tursku bila prinuđena da 30. oktobra zaključi primirje sa silama Antante.

Na italijanskom ratištu su se od jula do septembra borbenii efektivi austrougarske vojske skoro prepolovili i raspadanja jedi­nica su bile sve češće pojave, ali je itali­janska vojska tek 24. oktobra prešla s glavnim snagama u ofanzivu. Pomoćni udar italijanskih trupa između reka Pijave i Brente su neočekivano zaustavile slabe austrougarske jedinice, ali je glavni udar 27-30. oktobra preko Pijave u pravcu Vitorija Veneta probio austrougarski front. Trupe su se povlačile u neredu, bez otpora, pa je Austro-Ugarska zatražila 29. oktobra primirje.

Slika 3

Posle proboja fronta, srpska vojska je žurno oslobađala domovinu,

ali nije uspela da zapleni flotu u Boki Kotorskoj (VE, VP)

Kad je probijen Solunski front, komandant savezničke Istočne armije na Balkanu je zahtevao da flota onesposobi Drač za snabdevanje neprijateljske vojske, pa su savezničke pomorske snage izvele 2. oktobra poslednju značajniju akciju u Jadranskom moru. U dračkoj luci su tada bili samo 2 mala austrougarska razarača, 1 torpiljarka i 3 parobroda. Oni su u poslednjoj borbi protiv savezničkih snaga pretrpeli neznatnu štetu, a Drač pretrpeo teža oštećenja.

Austrougarska Dunavska flotila je u avgustu 1918. imala 10 monitora (2 u raspremi, 1 u generalnom remontu), 8 patrolnih i više pomoćnih brodova. Deo flotile se sa Buga i Dnjepra preko Odese vratio 12. septembra u Brailu. Posle proboja Solunskog fronta, flotila (7 monitora, 6 patrolnih i puno mobilisanih brodova) je 13. oktobra isplovila iz Braile i štitila povlačenje i prelaz balkanske vojske do Beograda. Usput je 19. oktobra učestvovala (4 monitora, 4 patrolna broda) u izvlačenju barži iz Lom-Palanke pod vatrom francuskih trupa i u proboju od Turn-Severina.

 

Raspad Austro-Ugarske

 Anektirane poljske oblasti su se 14. oktobra odvojile od Austro-Ugarske, u Pragu je 28. oktobra proglašena nezavisnost Čehoslovačke, a Sabor Hrvatske proglasio 29. oktobra samo­stalnu Državu Slovenaca, Hrvata i Srba pod vrhovnom vlašću Narodnog vijeća u Zagrebu. Odvajanjem Mađarske, u kojoj je 31. oktobra obrazovana vlada i naređeno mađarskim vojnicima da polože oružje, konačno je razbijena dvojna monarhija. Istog dana, zbog pripremanja pobune u celoj austrougarskoj floti, po nalogu cara Karla IV, kontraadmiral Horti je predao flotu delegatima Narodnog vijeća u Puli, a kapetan bojnog broda Marius Ratković ustupio komandu Dunavske flotile najstarijem mađarskom oficiru, kao predstavniku vlade u Budimpešti. Narodno vijeće SHS u Zagrebu postavilo je istog dana kontraadmirala Dragutina Pricu za poverenika mornarice, a Narodno vijeće u Puli kontraadmirala Janka Vukovića za komandanta flote. Antanta nije priznala Državu SHS, pa su u Puli italijanski diverzanti potopili 1. novembra komandni bojni brod Viribus Unitis, na kome je stradao i prvi komandant jugoslovenske flote. Ratni brodovi u Šibeniku, Boki Kotorskoj i drugim lukama su istog dana podigli jugoslovenske zastave, a u Vukovaru je 2. novembra formiran odred od jugoslovenskih mornara sa brodova Dunavske flotile, mesnog narodnog veća i srpskih zarobljenika, koji je zaplenio 63 parobroda i 555 drugih plovila na Dunavu.

Austrougarski feldmaršal Keveš (Hermann Kövess von Kövesshăza) je pokušao da održi balkanski front na severnim obalama reka Save i Dunava, ali su se 4 austrougarske divizije krajem oktobra raspale, a 4 nemačke ušle u sastav armije u Rumuniji. Srpska 1. armija je 1. novembra oslobodila Beograd i zaplenila monitor Bodrog nasukan kod Višnjice, a 2. armija je dolinom Ibra i Zapadne Morave izbila tog dana u reon Užica. Skadarske trupe, preimenovane u Jadranske, dobile su 28. oktobra naređenje da nadiru pravcem Podgorica-Cetinje-Kotor, a posle depeša iz Soluna od 31. oktobra i 1. novembra Vrhovnoj komandi u Skoplju da su Jugoslaveni preuzeli flotu u Puli i Boki Kotorskoj i da je flotila na Dunavu ostavljena Mađarskoj, regent Alesandar je odmah naredio da srpske trupe što pre stignu u Kotor. Zbog vrlo loših veza to nije stiglo do Jadranskih trupa, koje su uz pomoć Crnogoraca zauzele 30. oktobra Skadar, 31. Podgoricu, a 3. novembra Nikšić i sutradan Cetinje, dok se kroz Boku povlačila svojim kucama velika vojska (preko 150.000 ljudi). Delovi 2. jugoslovenskog puka su tek 6. novembra ušli u Kotor, a 8. novembra i konjica, pa je konačnim izlaskom na more otišla u nepovrat prilika srpske vojske da zapleni celu flotu u Boki Kotorskoj, jer je 4. novembra stupilo na snagu primirje između sila Antante i Austro-Ugarske. Istog dana su italijanski ratni brodovi uplovili u Trst, Rijeku, Zadar Vis, Hvar, Korčulu, Mljet i Lastovo, a u Boki je samo francuski razarač Cabyle bio 5. novembra i otplovio pre dolaska srpskih trupa.

Paralelno s poraznom situacijom na frontovima, Ne­mačku su iznutra ozbiljno potresali revolucionarni događaji. Revolucija u Nemačkoj počela je 3. novembra pobunom nemačkih mornara u glavnoj bazi flote – Kilu, odakle se brzo prenela gotovo na celu Nemačku, a zahvatila je i već poraženu nemačku vojsku. U takvoj situaciji je nemačka Vrhovna komanda zatražila 7. novembra pri­mirje, koje je potpisano 11. novembra 1918. i istog dana su prestala neprijateljstva u Prvom svetskom ratu.

Posle oslobođenja svoje zemlje i Crne Gore, srpska vojska je u novembru 1918. takođe ušla u jugoslovenske delove bivše Austro-Ugarske, a vlade u Beogradu i Zagrebu pregovarale o ujedinjenju u zajedničku državu. Pitanje državnog uređenja nije bilo usaglašeno, ali zbog italijanske okupacije i posle proglašenja 25. novembra Velike narodne skupštine u Novom Sadu i stradan Velike narodne skupštine u Podgorici o ujedinjenju Vojvodine i Crne Gore sa Kraljevinom Srbijom, predstavnici vlade u Zagrebu prihvatili su srpske uslove za ujedinjenje, pa je 1. decembra 1918. u Beogradu proglašeno ujedinjenje Kraljevine Srbije i nepriznate Države Slovenaca, Hrvata i Srba u Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.

Saveznički ratni brodovi u Rijeci 19. novembra 1918. godine (MKTFRM)
Saveznički ratni brodovi u Rijeci 19. novembra 1918. godine (MKTFRM)

U Prvom svetskom ratu je austrougarska mornarica odbranila svoje obale samim svojim postojanjem (fleet in being) i do kraja rata održavala svoje pomorske i komunikacije u Podunavlju, snabdevala svoju vojsku u Albaniji i na delu Istočnog fronta. Tokom rata izgubila je 1 moderan bojni brod (drednot, Szent Istvan), 1 oklopnjaču (zastareli bojni brod), 2 krstarice, 4 razarača, 2 torpiljarke i 6 podmornica, a na Dunavu 2 patrolna čamca. Njen raspad krajem prvog svetskog rata tekao je paralelno sa raspadom vojske i države, ali ne kao posledica vojnih i mornaričkih operacija, a u novembru 1918. godine nije više postojala kao ni austrougarska monarhija. Gubitak drugog drednota (Viribus Unitis) pripada nepriznatoj Državi Slovenaca, Hrvata i Srba, koja je bez vojske i podrške bilo koje od velikih sila Antante samo protestima reagovala na italijansku okupaciju jugoslovenskih područja ugovorenih Londonskim paktom iz 1915. godine, gde su do 19. novembra preuzeti vojni objekti i ratni brodovi u Puli i drugim okupiranim mestima. Najveći deo preuzet je u glavnoj ratnoj luci, Puli (2 drednota, 3 predrednota, 4 oklopnjače, 1 stara oklopna krstarica, 2 lake krstarice, 2 stare krstarice, 12 razarača, 23 torpiljarke, 8 minolovaca, 9 podmornica i više pomoćnih brodova), a ostali u Šibeniku (1 stara oklopna krstarica, 5 torpiljarki, 7 minolovaca, 1 torpedna topovnjača), Rijeci (6 torpiljarki, 2 podmornice), Lošinju (1 torpedna topovnjača), Korčuli (1 torpiljarka) itd.

Iz domaćih publikacija na temu primopredaje, gubitka i podele austrougarske flote, može se zaključiti da su Jugosloveni imali samo dve mogućnosti da sačuvaju najveću flotu u svojoj istoriji, koju su vrlo kratko držali u svojim rukama. Prvu nije iskoristila srpska vojska, a o drugoj su prekasno razmišljali pripadnici prve jugoslovenske mornarice. Iako su državnom i komandnom vrhu mornarice bili poznati italijanski ratni ciljevi i Londonski ugovor, svi su pasivno čekali razvoj događaja i savezničko priznanje Države SHS, kao da je slom Austro-Ugarske automatski menjao italijanske i Antantine interese. Tek kada je počelo italijansko preuzimanje ratnih brodova, u jugoslovenskim posadama su razmišljali da ih iz protesta potope, ali nema pomena da su pre primirja, baš potapanjem najvrednijih brodova (drednota, novijih krstarica, razarača, torpiljarki i podmornica) na pogodnim lokacijama, koje nije obuhvatao Londonski ugovor (kod Bakra, Splita, u Boki itd.), mogli da sačuvaju veću flotu za ujedinjenu državu od one koju je sama mogla da izgradi ili opremi. Tako su ratni brodovi, vojni materijal i objekti u Boki postali zajednička svojina svih saveznika, a ne ratni plen srpske vojske (kao zaplenjeni monitor na Dunavu), kao i preostala bivša austrougarska flota, objekti, materijal itd. pod italijanskom, francuskom i američkom kontrolom, a rečna flotila pod kontrolom Britanaca (koji su odustali od angažovanja na Jadranu).

 

Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca

 Kraljevstvo SHS je na dan ujedinjenja imalo Povjereništvo za mornaricu u Zagrebu, kontrolu nad mornaricom u Boki Kotorskoj (3 stara bojna broda, 1 oklopnu krstaricu, 3 krstarice, 7 razarača, 18 torpiljarki, 7 podmornica, 47 hidro-aviona i aviona, 4 stara razoružana broda, 13 remorkera, 2 doka, 3 pontona, 5 parobroda, 1 hulk, oko 2.300 ljudi itd.) i Brodarsku komandu u Beogradu sa delom ljudstva i plovila u Solunu (pomoćni ratni brod „Srbija” i nekoliko čamaca). Jugoslovenska država je 20. decembra 1918. dobila prvu vladu i Ministarstvo vojno i mornarice (prvo u istoriji), sa Odelenjem za mornaricu u svom sastavu (preuzetim iz zagrebačkog Povjereništva, ukinutog krajem godine), čime je prva (nepriznata) jugoslovenska mornarica prešla u nadležnost novog ministarstva. Za ministra vojnog i mornarice određen je general Mihajlo Rašić, dotadašnji ministar vojni Kraljevine Srbije. U skladu s konvencijom o primirju, odelenje britanskih oficira i mornara sa delom srpske Brodarske komande je iz Mađarske doteglilo 24. decembra pet monitora i dva patrolna broda, za čije su posade Britanci odredili 60 podoficira i mornara iz Brodarske komande. Odelenje za mornaricu je preuzelo postojeće mornaričke jedinice i ustanove, a tokom decembra u Boki Kotorskoj formiralo Zapovjedništvo odjeljenja mornarice u južnoj Dalmaciji i uputilo u Beograd grupe oficira, podoficira i mornara za popunu posada monitora. Dolaskom poručnika bojnog broda Božidara Mažuranića i mornari­čkog odreda, u kome je većina ranije službovala i poznavala re­čnu flotilu, na monitore su ukrcane posade iz Zagreba, a iz Brodarske komande samo 14 članova. Istovremeno je jugoslovenska mornarica bila primorana da u Boki i na Skadarskom jezeru razoruža bivše austrougarske brodove, iako su mnogi još imali vrlo sma­njene jugoslovenske posade.

Hidroplan Hansa Brandenburg K bez oznaka u Boki 1918. godine (GRA PV)
Hidroplan Hansa Brandenburg K bez oznaka u Boki 1918. godine (GRA PV)

Saveznici su do 20. januara 1919. godine uspostavili punu kontrolu i redovan pomorski saobraćaj na Jadranu. Uvedena je blokada nad istočnom obalom Jadrana i zabrana slobodne trgovine dok pitanje granica i ostale prilike ne budu sređene, pa su trgovci dobijali dozvolu za prevoz svoje ro­be samo ako je bila namenjena srpskoj državi, vojsci i narodu. Istovremeno su Italijani svojim minolovcima razminirali austrougarska minska polja, u čemu su ispred Boke učestvovali početkom 1919. i jugoslovenski hidroavioni (od austro­ugarskog pomorskog vazduhoplovstva ostalo je 27 hidroaviona u Kumboru, 5 lovačkih aviona u Igalu i 12 oficira, podoficira i mor­nara Jugoslovena) dok to ubrzo nije bilo zabranjeno. Italijanski i rekvirirani brodovi uspostavili su pomorski saobraćaj s Italijom i redovne dužobalne pruge, a Francuzi po­vezali Krf sa Bokom, Dubrovnikom i Rijekom, pa su postepeno transportni brodovi iz Soluna, severne Afrike i Francuske prevezli pozadinske delove srpske vojske, zarobijenike, izbeglice i drugu ratnu emigraciju.

Prvi načelnik Odelenja za mornaricu u Ministarstvu vojnom i mornarice bio je kontraadmiral Metod Koh (Koch), komandant rečne flotile britanski kapetan bojnog broda Hagard (Sir Vernon Harry Stuart Haggard, do penzije viceadmiral), dok je poručnik bojnog broda Mažuranić postao njegov pomoćnik i komandant monitora „Bosna” (Bosnia), a u sastavu flotile bili su monitori „Sava”, „Ens” (Enns), „Temeš” (Temes), „Kereš” (Körös), zaplenjeni i oštećeni „Bodrog”, patrolni brodovi „Barš” (Barsch) i „Vels” (Wels), četiri britanska patrolna čamca, a kasnije i britanske rečne topovnjače „Efis” (HMS Aephys) i „Lejdiberd” (HMS Ladybird). Brodovi su bili opremljeni u brodoradionici na Čukarici, a ne računajući britanske brodove, nepotpune posade su imale ukupno 202 (od oko 500 potrebnih) oficira, podoficira i mornara iz bivše austrougarske mornarice. Sa zadatkom da uspostavi savezničku kontrolu na Dunavu, flotila je 20. februara 1919. prodefilovala ispred britanskog viceadmirala Trubridža, zapovednika Komande dunavske plovidbe, ali je praktično od tog datuma bila i deo oružanih snaga još nepriznate jugoslovenske države. Prema Trubridževom dnevniku, britanski Admiralitet je poslao kapetana Hagarda da preuzme Komandu na Dunavu, a da admiral ostane oficir za vezu u Srbiji, ali je regent Aleksandar želeo da Trubridž vodi jugoslovensku mornaricu. Istovremeno su Francuzi ostavili Jugoslovenima i odobrili jugoslovensku zastavu na samo desetak manjih pomoćnih ratnih brodova i reimorkera za saobraćaj po Boki Kotorskoj, koji su zbog prigovora Italijana bili potčinjeni Komandi ratne luke, jer je na njenom čelu bio pukovnik srpske vojske.

Britanska topovnjača u Beogradu 1919. godine iz sastava savezničke flotile (MCTMLT)
Britanska topovnjača u Beogradu 1919. godine iz sastava savezničke flotile (MCTMLT)

Kad je 12. januara 1919. u Parizu započela Konferencija mira, na njoj je međunarodno nepriznata jugoslovenska država tretirana kao delegacija Kraljevine Srbije. Najveći protivnik konso­lidacije Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca bila je Italiji, pa je pitanje razgraniče­nja u novonastaloj situaciji na Jadranu bilo najvažniji i težak problem koji je na Konferenciji mira morala da razreši nova država. Italija je zahtevala teritorije na istočnoj ja­dranskoj obali na osnovu Londonskog ugovora sa silama Antante, a jugoslovenska delegacija tražila sve slovenske oblasti do stare austro-italijanske granice. Italija je koristila brojne prilike da oteža položaj jugoslovenske države, vezivala rešenje jadranskog pitanja za ostale nerešene probleme, podupirala teritorijalne aspiracije susednih država i kao velesila (uz Veliku Britaniju, Francusku, Sjedinjene Američke Države i Japan) uticala na odluke glavnih tela Konferencije mira (u Veću desetorice, Ve­ću petorice i Veću četvorice), a o jadranskom pitanju odlučivalo se samo u Veću desetorice i Veću četvorice. Ostale države imale su samo pravo na svoje stavove i pismene pred­stavke, a Kraljevstvo SHS je pokušalo da svoje zahteve ostvari osloncem na Francu­sku, Veliku Britaniju i SAD, iako su Londonskim ugovorom Francuska i Velika Britanija bile u obavezi prema Italiji. Rešenje jadranskog pitanja i problema pomorske granice direktno su uticali na sudbinu bivše austrougarske flote i buduće mornarice Kraljevstva SHS, ali to pitanje bilo je u drugom planu jugoslovenske delegacije na mirovnoj konferenciji i, u njenom pokušaju da se dodvori velikim silama, početni zahtev za dodelu cele flote postepeno je smanjivan i po broju i po kvalitetu brodova. Obratno, italijanska delegacija je u Parizu odmah reagovala zbog formiranja flotile na Dunavu, iako Podunavlje nije bilo u interesnoj sferi Italije, a flotila pod britanskom komandom. Italijani su tražili da se brodovi potope, dok je komanda­nt dunavske plovidbe, admiral Trubridž, smatrao da Antanti treba policijska služba na Dunavu, ali da u miru nije potrebna i da Kraljevstvo SHS nema pravo da drži rečnu flotilu.

Odeljenje za mornaricu je, uz brojne teškoće, rešavalo na­jnužnije, ali uglavnom administrativne i personalne probleme, a organizaciono su mu od februara bili podređeni: Zapovjedništvo brodovlja Kraljevstva SHS u Herceg Novom sa brodovima u Boki pod jugoslovenskom zastavom, monitori i patrolni brodovi rečne flotile sa jugoslovenskom posadom u Beogradu, Delegat mornarice Kraljevstva SHS u Sušaku koji je pratio situaciju u Rijeci, Predsjedništvo za pomorstvo u Splitu koje je predstavljalo provizornu (i buduću) upravu pomorstva, Tečaj pomorskih zastavnika i kadeta u Sisku koji je pripremao za oficirski ispit pitomce austrougarske Pomorske vojne akademije, Ured za informacije i evidenciju mornarice u Ljubljani za prijem oficira i podoficira bivše austrougarske mornarice s područja Slovenije, Komandirstvo I čete mornarice u Zagrebu za prijem i raspored podoficira i mornara i mornaričku grupu za vezu u sa­stavu Ministarstva vojnog i mornarice u Beogradu. Prema jednom izveštaju tog ministarstva o bivšoj austrougarskoj mornarici od 14. februara, odredbe ugovora o primirju bile su izvršene, a početkom marta su se austrougarski ratni brodovi uglavnom nalazili u Puli i Boki Kotorskoj, a manjim delom u Splitu, Šibeniku i Ri­jeci. Svi brodovi bili su razoružani, određeni broj predat je sa­veznicima i SAD, dok su ostali bili pod kontrolom Francuza u Boki, SAD u Splitu i Italijana u ostalim lukama. Posle razoružavanja flote pogoršala se situacija u delu jugoslovenske mornarice u Boki Kotorskoj. Mornari starijih godišta su otišli kućama, a Francuzi hteli da preuzmu i sav ostali ratni plen u Boki i Dubrovniku, pa je dolazilo do incidenata između srpskih i francuskih oficira. Vrhovna komanda je zbog toga naredila da se ratni materijal pod kontrolom srpske vojske evakuiše iz Boke i Dubrovnika u unutrašnjost, što je bilo teško izvodjivo u uslovima savezničke okupacije i male propusne moći železničke pruge Zelenika-Dubrovnik-Sarajevo.

Kontraadmiral Prica, raniji poverenik (ministar) za mornaricu, predao je 12. marta 1919. ministru voj­nom i mornarice prvi elaborat o organizaciji mornarice u kome je istakao da sve pomorske države imaju ministarstvo za mornaricu i trgovačko pomorstvo, a u mornarici vojnoadministrativnu i operati­vnu granu. Smatrao je da u nedozrelim političkim i upravnim prilikama Kraljevstva SHS posto­jeće Ministarstvo vojno i mornarice sa Odeljenjem za mornaricu trebaju da služe kao osnova buduće „Direkcije mornarice vojne” za administrativnu upravu, a za operativnu da se uspostavi Operativna (glavna) komanda mornarice i primorja smeštena u bližu pozadinu obale dok se ne izgradi ratna luka gde bi bila i komanda celokupne pomorske sile. Međutim, realnost je bila daleko od planova admirala Price, a komandant jugoslovenskih trupa u Herceg Novom primio je 7. marta pismeno upozorenje komandanta savezničkih pomorskih snaga u Boki da jugoslovenska vlada još nije priznata, da saveznički komandant ne dozvoljava nikakvu jugo­slovensku mornaricu, da su pomoćni ratni brodovi ostavljeni Jugoslovenima samo kao koncesija za lakše održavanje saobraća­ja u Boki i da ne znače nikakvo priznanje mornarice. Francuzi su Boku smatrali okupiranim neprijateljskim područjem, držali pod kontrolom, uzimali i trošili za svoje potrebe mornarički materijal (u najvećem delu nedostupan Jugoslovenima) bez ikakve evidencije, iako je pripadao svim saveznicima, preuzeli su 1. aprila arsenal u Tivtu, gde su popravljali svoje ratne brodove bez naknade i uzimali opremu, potrošni i pogonski materijal iz zaliha arsenala. Internirane torpiljarke i razarače vezali su u lučicu arsenala, a ostale veće ratne brodo­ve usidrili u blizini i osim posta­vljenih straža, uopšte nisu o njima vodili brigu, pa je odneseno sve što nije bilo učvršćeno. Nisu dozvolili ni da se privatnim vlasnicima vrati veći broj manjih brodova, rekviriranih još za austrougarske ratne po­trebe. U svojoj okupacionoj zoni Italijani su iskoristili odredbe ugo­vora o primirju da (posle natezanja s ostalim saveznicima) odvuku 26. marta u Veneciju najveći broj najboljih ratnih brodova (2 bojna broda, 2 krstarice, 2 razarača, 5 torpiljarki i 4 podmornice).

Dok su na Jadranu bili česti incidenti zbog postupaka saveznika, na Dunavu je jugoslovenska mornarica na strani saveznika imala i oružane intervencije. U Parizu su privremeno zastale diskusije o budućnosti rečne flotile kad je izbila mađarska revolucija u kojoj je učestvovao i deo bivše austrougarske flotile opremljene u Budimpešti pod rukovodstvom revolucionara. Posle proglašenja 21. marta 1919. Mađarske Sovjetske Republike, saveznička flotila je iz Beograda prebazirana na demarkacionu liniju kod Baje i Segedina. U Baji su pod britanskim zastavama bili monitori „Bosna”, „Ens” i patro­lni brod „Barš” s jugoslovenskim posadama, i dva britanska patrolna čamca, a u Budimpeštu su za zaštitu savezničke vojne misije upućeni monitori i jedan britanski patrolni čamac. Na sastav je u Budimpešti otvorena vatra i tom prilikom je poručnik bojnog broda Mažuranić (unuk hrvatskog pesnika i bana Ivana Mažuranića, 1814-1890.) ranjen dum-dum metkom u obe noge. Komandant flotile, kapetan bojnog broda Hagard, je čamcem izašao na obalu radi pregovora, ali je odlukom revolucionarnog komiteta uhapšen, a posle odbijanja zahteva da se monitori predaju, revolucionari su postavili topove i reflektore na obali i položili mine u nizvodni tok Dunava da spreče isplovljenje monitora. Ranje­ni Mažuranić je preuzeo komandu, iskoristio nebudnost straža, pa je noću 24. marta sastav slipovao sidra u reku (ispustio sidrene lance) i pod vatrom sa obale i mosta, ispod koga su brodovi pro­šli, uspeo da se probije do Baje bez posledica. Poručnik bojnog broda Božidar Mažuranić dobio je orden Karađorđeve zvezde s mačevimu IV reda, francuski Croix de guerre i britanski Distinguished service order za hrabrost i požrtvovanu službu.

Monitor „Ens” pod britanskom zastavom u Budimpešti 22. marta 1919. godine (FP)
Monitor „Ens” pod britanskom zastavom u Budimpešti 22. marta 1919. godine (FP)

U proceduri prijema bivših austrougarskih oficira Jugoslovena (koji je u kopnenoj vojsci počeo u decembru 1918.) Ministarski savet je 29. aprila 1919. doneo rešenje o prijemu oficira i ostalog kadra mornarice, a prvi ukaz objavljen je 23. maja, kojim su formalno primljeni kontraadmirali Prica i Koh, uz još 29 vojnopomorskih, rezervnih, sanitetskih, inžinjerskih, intendantskih i vojno-administrativnih oficira. Te godine izašlo je osam ukaza o prijemu 274 oficira, a Odeljenje za mornaricu postepeno je po delovima prešlo tokom maja iz Zagreba u Beograd. Privremeno narodno predstavništvo iz­glasalo je te godine prvi državni budžet, a prva budžetska godina tekla je od l. juna 1919. do 1. juna 1920. Ministarstvo vojno i mornarice dobilo je za tu godi­nu 575.876.917 dinara, a mornarica 47.795.595 dinara (oko 8,4%) od ukupnog vojnog budžeta. Posle više zahteva Ministarstva sao­braćaja Kraljevstva SHS da mu Komanda dunavske plovidbe odobri na upotrebu više brodova zbog velikih potreba oko obnove zemlje (ranije je Čehoslovačka dobila veći broj šlepovas a Rumunija određene brodove), saveznici su rešili da Kraljevstvu SHS predaju zaplenjeni plovni park (osim manjeg dela) kada je radi nadzora plovidbe na Dunavu 21. juna uspo­stavljena Međunarodna komi­sija i za njenog predsednika određen admiral Trubridž.

Na potpisivanju 28. juna 1919. mirovnog ugovora u Versaju (Versailles) Kraljevstvo SHS svrstano je među savezničke zemlje koje s pobeđenom Nemačkom sklapaju ugovor o miru, što predstavlja prvo formalno međunarodno priznanje nove države. Tokom intervencije sila Antante protiv Mađarske Sovjetske republike (od 16. aprila do septembra 1919.) brodovi mađarske rečne flotile doplovili su 27. juna na demarkacionu liniju kod Baje i predali se predstavnicima savezničke i jugoslovenske vojske. Zatim su sa moni­tora „Maroš” (Maros), „Lajta” (Leitha) i patrolnih čamaca „Lahs” (Lachs), „Šter” (Stör), „Fogaš” (Fogas) i „Suka” (Szuka) iskrcane mađarske posade i brodovi prebačeni u Zemun i Beograd, gde su ušli u sastav savezničke rečne flotile, ali su zbog nedostatka posada na njih samo postavlje­ne straže. U flotili su dobrovoljno i dalje služila najmlađa godišta mornara, regrutovanih još u austrougarskoj mornarici, pa su samo tri monitora bila opremljena u ju­nu 1919. i popunjena posadama. U Baji su obično bazirala 2-3 monitora, dva su bila na Tisi u Segedinu koji su od mađarskih revolucionara zauzele francuske trupe, a ostali u Beogradu i Zemunu. Svi monitori i patrolni čamci dati su Kraljevstvu SHS dok se na mirovnoj konferenciji u Parizu ne reši njihova konačna sudbina. Kontraadmiral Prica je kao najpogodnija ličnost preuzeo 1. jula od admirala Trubridža rečni plovni park u ime Ministarstva saobraćaja, a odmah je formirana Direkcija rečne plovidbe (DRP), kojom je Prica rukovodio sledeće tri godine. Na raspolaganje Ministarstvu saobraćaja stavljeno je i preostalo stručno ljudstvo Brodarske komande, ras­formirane 8. jula, dok su pomoćni brod „Srbija” i motorni čamci bili i dalje u Solunu, a po naređenju kralja, monitori i patrolni brodovi rečne flotile sa jugoslovenskim posadama dobili su nova imena: „Soča” (bivša Sava), „Vardar” (bivša Bosnia), „Drava” (bivši Enns), „Drina” (bivši Temes), „Morava” (bivši Körös), „Sava” (bivši Bodrog), „Neret­va” (bivši Barsch) i „Bregalnica” (bivši Wels).

U međuvremenu je Ministarski savet Kraljevstva SHS, posle martovskog regulisanja položaja podoficira i morna­ra (dotadašnjih dobrovoljaca), odlučio 21. avgusta da se smatraju primljenim svi podoficiri koji su se 1. avgusta 1919. zatekli u jedinicama i ustanovama vojske i mo­rnarice. U martu je bila prva regrutacija u jugoslovensku vojsku, a Odeljenje za mornaricu poslalo u Tivat grupu oficira i podofi­cira kao jezgro buduće mornaričke komande za obuku regruta, ali je oštar protest komandanta savezničkih pomorskih snaga u Boki sprečio da mornarica dobije 1. septembra prvih 1.000 regruta iz kopnene vojske, zbog navodnog kršenja uslova primirja i odluka mirovne konferencije. Francuzi su u Boki kritikovali italijansku pohlepu za bivšim austrougarskim brodovima, opremom i materijalom, ali su i sami isto postupali. Francuski komandant tražio je početkom avgusta da se prebace u Tivat razoružane podmornice iz baze u Đenoviću, a zatim je došla iz Taranta grupa francuskih oficira, podoficira i mor­nara i noću se ukrcala na krstaricu „Novara”, gde su smešteni materijal i oprema skinuti s interniranih razarača i hidroaviona. To je obrazloženo kao prevencija od mogućnosti da neko potopi podmornice, ili ošteti hidroavione, a kasnije se ispostavilo da Francu­zi pripremaju prebacivanje brodova u Bizertu.

Uz nevolje sa saveznicima, mornarica je u novoj državi imala niz problema i sa raznim neregulisanim pitanjima. Od 1. septembra ukinuta je posebna mornarička administracija, koja je i inače bila bez ikakvih mornarčkih propisa. Još su važili vojni zakoni bivše Kraljevine Srbije u kojima, naravno, nije bilo odredaba o mornarici jer je Srbija nije ni imala. U takvim uslovima Odeljenje za mornaricu radilo je na organizaciji mornarice Kraljevstva SHS i posle dužeg razmatranja ministar vojni i mornarice potpisao je 10. septembra privremenu formaciju mornarice, u kojoj je istočna jadranska obala pode­ljena na tri pomorske obalne komande: I sa sedištem u Sušaku (od severne državne granice do Novigradskog mora), II sa sedištem u Splitu (od Novigradskog mora do poluostrva Pelješca) i III sa sedištem u Boki Kotorskoj (od poluostrva Pelješca do južne državne granice). Zbog postojeće okupacije obale (ili kontro­le saveznika), dotadašnja Komanda brodovlja Kraljevstva SHS u Kumboru je 1. septembra preformirana u III pomorsku obalnu komundu, sa naređenjem da do daljnjeg upravlja svim jedinicama i plovnim materija­lom na Jadranu, a da se I i II pomorska obalna komanda uspostave naknadno i u međuvremenu da u budućim sedištima tih komandi budu samo delegati mornarice, svi direktno podređeni Odelenju za mornaricu. U Kumboru je III pomorska obalska komanda smeštena na razoružanu oklopnjaču „Kumbor” (bivši Kronprinz Erzherzog Rudolf), a u sastav mornarice došla je 15. septembra pomoćna torpiljarka „Srbija” koju je parobrod Jadranske plovidbe „Srbin” doteglio iz Soluna u Gruž, a zatim u Tivat. Stara i nenaoružana, nije imala neku borbenu vrednost, ali je u jugoslovenskoj mornarici to bio prvi neastrougarski ratni brod. Nekoliko dana kasnije, zbog nebrige Francuza za internirane brodove, stradala je zbog nevremena stara krstarica „Kajzer Franc Jozef I” (Kaiser Franz Joseph I) usidrena kod rta Oštro i krcata municije i druge opreme sa razoružanih brodova u Boki. Na brodu nisu bili zatvoreni otvori za utovar uglja, kroz koje je po nevremenu ulazila voda, pa je brod potonuo u noći 20. septembra1919. Francuska straža je spašena, a među raznim verzijama tog udesa postoji i mišljenje da su Fran­cuzi krstaricu namerno potopili.

Zbog iskrcavanja sledbenika italijanskog nacionaliste Danuncija (D'Annunzio) u Rijeku, kome je prišao i deo italijanskih trupa, italijanske pomorske i kopnene snage povukle su se 5. oktobra 1919. s područje Boke Kotorske. U Boki su ostali samo Francuzi, a pored francuskih, u zalivu su stalno kraće boravili američki, britanski i italijanski ratni brodovi, što je na kadar jugoslovenske mornarice delovalo damoralizatorski. Pojedini novoprimljeni oficiri dali su u oktobru ostavke na službu, a opao je i broj molbi za prijem u morna­ricu. Ipak, po naređenju Ministarstva vojnog i mornarice (od 26. juna) da se za popunu mornarice izabere iz svih jedinica, osim konjice, određeni broj regruta i sve pripremi za njihovu obuku, kopnena vojska je do 15. oktobra ispraznila kasarnu, oficirski dom i zgradu Komande mesta u Tivtu.

Koncentracija skoro cele bi¬vše austrougarske flotile u Novom Sadu 1920. godine (PLB)
Koncentracija skoro cele bi¬vše austrougarske flotile u Novom Sadu 1920. godine (PLB)

Nasuprot situaciji na Jadranu, u Novom Sadu, koji je određen za privremenu a kasnije i stalnu bazu rečne flotile, prikupljeni su u oktobru svi monitori i patrolni brodovi, a flotila je još preuzela pet šlepova municije, jedan veći i pet manjih motornih čamaca i jednu malu bivšu rusku podmornicu. Izuzev pomoćnih bro­dova, u Novom Sadu je koncentrisana skoro cela bi­vša austrougarska rečna flotila na čuvanje i upotrebu do konačne odluke Konferencije mira u Parizu, a jedan do dva moni­tora su i dalje bazirala u Baji radi pregleda brodova na demarkacionoj liniji. Za opremanje svih brodova nedostajao je kvalifikovani kadar, finansijska sredstva, potrebna oprema, potrošni i drugi materijal, pa je posadama nepotpuno opremljeno pet monitora i dva patrolna čamca, dok su na ostalim brodovima bile straže.

U novembru je, u organi­zaciji Tečaja pomorskih kadeta u Sisku, izvršena prva popuna mornarice mladim oficirima. Jugoslovenski kadeti, pomorski aspiranti i pitomci III godine bivše austrougarske Pomorske vojne akademije obučavani su od 1. marta do 21. avgusta na pripremnom kursu za polaganje oficirskog ispita, posle čega je 14 kandidata unapređeno 1. novembra u čin poručnika korvete.

Vrhovno veće mirovne konferencije u Parizu je 4. decembra 1919. godine usvojilo francuski predlog da se zbog Jugoslovena svi ratni brodovi odvuku iz navodno nesi­gurne Boke Kotorske i u francuskoj luci Bizerti sačekaju konačnu podelu, a slično je odlučeno i za bivše austrougarske brodove pod američkom kontrolom u Splitu. Zatim je 9. decembra odlučeno da se Kraljevstvu SHS ostavi 12 razoružanih austrougarskih torpiljarki za policijsku službu, uz uslov da se mogu koristiti tek kad budu određene pomorske granice te države. Zbog zategnutih odnosa s Italijom, nejaka i neopremljena jugoslovenska vojska završila je do 10. decembra pripreme za odbranu od italijanskog upada preko demarkacione linije. Prebacivanje brodova iz Boke za Tunis počelo je 21. decembra kada su otegljeni krsta­rica „Helgoland”, razarači „Triglav”, „Uzok” (Uzsok), „Lika” i torpiljarka broj 97, podmornica broj 47 je otegljena 27. decembra, a zatim su uz pomoć Engle­za postepeno odvučeni i ostali najvredniji ratni brodovi.

Arsenal i mornaričke kasarne u Tivtu 1920. godine (PLB)
Arsenal i mornaričke kasarne u Tivtu 1920. godine (PLB)

Od bivših austrougarskih ratnih brodova iz Boke su do kraja januara 1920. odvučeni: oklopna krstarica „Sankt Georg” (Sanct Georg), krstarica „Novara”; razarači „Dukla”, „Satelit” i „Reka” i podmornice 29, 31 i 43. Odvučena je i torpiljarka broj 95, a vraćena nazad torpiljarku broj 97, pa je u lu­ci Pomorskog arsenala u Tivtu pod stražom Francuza ostalo 18 torpiljarki, nekoliko starijih ratnih i brodovi kasarne, a fra­ncuski komandant bio je na jahti „Dalmat”. Nasuprot tome, misija britanske mornarice u Budimpešti predala je 18. febru­ara Komandi rečne flotile u Novom Sadu na čuvanje brodove „Helene”, „Vag”, „Leontinim” i šlep broj 65, a Francuzi su u Boki predali 14. marta sasvim zapušten brod-radionicu „Kiklop” (Cyklop). Postupci saveznika izneverili su očekivanja u jugoslovenskoj mornarici da će najbolji ratni brodovi u Boki biti jezgro buduće flote Kraljevstva SHS, a nepoverenje u bivše austrougarske oficire i nerazumevanje vojnog vrha za ulogu i zadatke mornarice u okviru oružanih snaga još je više demoralisalo, posebno ofi­cire, pa je cele 1920. godine u mornaricu stupilo samo 13 aktivnih vojnopomorskih oficira.

Teška politička i ekonomska situacija (okupirana obala, dugo rešavanje jadranskog pitanja, revolucionarna vrenja) u novoj državi usmerili su glavnu pažnju vladajućih struktura na organizaciju kopnene vojske, žandarmerije i policije, pa je za te potrebe trošen i najveći deo budžeta, a mornarica dobijala minimalna sredstva za plate i najnužnije tekuće izdatke. Postojalo je i mišljenje da mornarica nije ni potrebna, jer pomorske granice Kraljevstva SHS može da brani i kopnena vojska, što je navelo načelnika Odje­ljenja za mornaricu da krajem aprila uputi ministru vojske i mornarice poseban memorandum o nepovoljnom stanju mornarice. U njemu je istakao da nerešeni problemi sa saveznicima ne smeju da utiču na zanemarivanje mornarice i brige za odbra­nu jugoslovenske obale, koja je iluzo­rna bez mornarice i uz velika opterećenja vojske i budžeta zahteva jake kopnene snage duž celog obalnog fronta. Mornarica ima nešto brodova i mornaričkog materijala, izloženog propadanju bez dovoljnih sredstava i personala za održavanje, ali iz tog malog jezgra treba da izraste snažna mornarica i preuzme odbranu obale i ostrva. Izgradnja mornarice zahteva velika finansijska sredstva, ali zato bi se uštedelo na nepotrebnim i donekle pasivnim kopnenim snagama u zaleđu, a uz to se aktivira brodogradnja, industrija i druge grane značajne za privredni ra­zvoj zemlje, pa mornarica predstavlja najbolje i je­ftinije sredstvo upotrebom razarača, torpiljarki, torpednih čamaca, hidroaviona i naročito podmornica, zatim mina, barikada i drugih prepreka, obalne osmatračke službe i rečne flotile za odbranu pomorskih granica, reka i jezera.

Istog meseca, mornarica je imala ukupno 1.153 pripadnika (201 oficir, 605 podoficira, 308 mornara) i dobila prvih 300 regruta u uniformama kopnene vojske zbog nedostatka mornaričkih i obzira prema saveznicima. Iako situacija na granicama još nije bila stabilizovana, vojska Kraljavstva SHS i formalno je 5. aprila prešla iz ratnog u redovno stanje, pa je konačno izvršena puna demobilizacija i kadar zamenjen novoprimljenim regrutima, ali je regrutacija za mornaricu sređena tek kad su saveznici otišli iz Boke Kotorske. Po naređenju Ministarstva vojnog i mornarice III pomorska obalna komanda preuzela je 10. aprila sve brodove od Ko­mande ratne luke u Boki Kotorskoj, a Francuzi predali plovni park koji su koristili na Ska­darskom jezeru, pa je novoformirana Saobraćajna komanda organizovala prevoze za vojne potrebe u Boki i do Skadarskog jezera, čime je jugoslovenska mornarica praktično dobila prve službene brodove na Jadranu, a te godine je (verovatno od januara) počela da radi Mornar­ska komanda u Tivtu, postepeno formirana od septembra 1919. godine. Pomorski arsenal u Tivtu ostao je u junu bez doka, koji su odvukli Italijani, a Ministarstvo vojno i mornarice je 29. jula uredbom o Odeljenju za vazduhoplovstvo sa sedištem u Petrovaradinu i pomorskim vazduhoplovstvom u svojoj nadležnosti, izdvojilo hidroavijaciju iz sastava mornarice.

Jugoslovenska država je 1. avgusta dobila zvaničan naziv Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a konačno je posle duge neizvesnosti Rapalskim (Rapallo) ugovorom kompromisno rešeno 12. novembra i Jadransko pitanje, na štetu Jugoslovena. Razgraničenjem Kraljevine Italije i Kraljevine SHS ostalo je 400.000 Hrvata i Slovenaca pod Italijom i sporazumno odobreno osnivanje nezavisne države Rijeke, ali najveći deo istočne jadranske obale i ostrva pripao je Kra­ljevini SHS, što je za perspektivu razvoja jugoslovenske mornarice bilo od posebnog značaja. Istog meseca podeljena je i bivša austrougarska rečna flotila uz nastojanja velikih sila i italijanskih predstavnika u Parizu da Kraljevina SHS dobije što manje brodova. Od cele flotile sakuplje­ne u Novom Sadu (osim pomoćnih brodova) i pod kontrolom Rečne flotile Kraljevine SHS, odlukom Vrhovnog saveta u Parizu pre­dati su 15. novembra savezničkoj međunarodnoj komisiji N.A.C.D.E.V. (Na­val Allied Commission for the Disposal of exenemy Vessels) svi brodovi, osim monitora „Vardar” (Bosnia), „Drava” (Enns), „Sava” (Bodrog) i „Morava” (Körös), koji su dodeljeni Kraljevini SHS na još jedan nepravedan način. Prvom uredbom o mornaričkom ode­lenju Ministarstva vojnog i mornarice od 20. novembra unazađena je i težnja pripadnika jugoslovenske mornarice da se uspostavi samostalna Direkcija za mornaricu, odnosno Admiralitet i predstavljala za njih samo novo u nizu razočarenja.

 

Međunarodno priznata jugoslovenska mornarica

 Odluka Konfe­rencije mira o dodeli ratnih brodo­vi Kraljevini SHS izvršena je 4. marta 1921. godine na svečan način u Tivtu, a na osnovi jugoslovensko-italijanskog sporazuma od 7. marta u Spli­tu, trebalo je da saveznici po etapama evakuišu obalu i ostrva Kralje­vine SHS do 1. maja. U prisustvu engleskih i italijanskih oficira, postrojenih posada i okupljenog naroda, komandant savezničkih pomorskih snaga predao je ko­mandantu III pomorske obalne komande, komodoru Grundu, pomorski ar­senal, 12 torpiljarki (54 T, 60 T, 61 T, 69 F, 76 T, 77 T, 78 T, 79 T, 87 F, 93 F, 96 F, 97 F), remorkere „Gigant”, „200”, „105”, „162” i „Vermač”, brod radionicu „Kiklop” (Cyklop), jahtu „Dalmat”, vodonosce „Nikse” (Nixe) i „Najade”, pomoćni lovac podmornica „Kvarnaro” (Quarnaro), jedrilicu „Tamburin”, stare minolovce (bivše male torpiljarke) Tb-19, Tb-21, Tb-36, Tb-38 i tri stara broda kasarne, među kojima i „Kajzer Maks” (Kaiser Max). U arsenalu je spuštena francuska i podignuta jugoslovenska zastava, istovremeno sa zastavama na svim primljenim brodovima, a poslednji saveznički ra­tni brodovi isplovili su uveče iz Boke.

Primopredaja arsenala u Tivtu 1921. godine (PLB)
Primopredaja arsenala u Tivtu 1921. godine (PLB)
Uporedni pregled bivših austrougarskih ratnih brodova u sastavu mornarice Kraljevine SHS 1918-1921. godine (VP)

Uporedni pregled bivših austrougarskih ratnih brodova u sastavu mornarice Kraljevine SHS 1918-1921. godine (VP)

Italijani su prema sporazumu o evakuaciji teritorije napustili 1. aprila samo I zonu, a II zonu počeli da evakuišu skoro dva meseca i III zonu dve godine kasnije. Amerikanci su te godine napustili Split, a Italijani obalu od rta Ploča kod Rogoznice do Biograda na moru, zaleđe od Knina do šireg reona Zadra i širu zonu­ Rijeke, a ostrva od Korčule do južnih Kornata. Šibenik su napustili polovinom juna i u drugoj mornaričkoj bazi koja je ostala Kraljevini SHS ostavili samo dva stara broda-kasarne.

Mornarica je 1921. imala u Boki još kasarnu u Tivtu, bivšu nemačku pod­morničku bazu na Pijavici, podmorničku bazu i hidroplansku stanicu u Đenoviću sa 6 hangara, 24 hidroaviona, 5 aviona i drugim materijalom, Minersku komandu u Kumboru sa više remorkera, barkasa, čamaca i uskladištenih mina, Saobraćajnu komandu u Herceg Novom sa tehničkom radionicom i više remorkera i peniša, torpedne i obalne baterije na rtovima Kabala i Kobila, obalnu bateriju na Prevlaki, protivavionsku bateriju na Obosniku, osmatračke stanice na rtu Oštro i koti Obosnik, radio-stanicu u Klincima i razne objekte, zgrade, uređaje, skladišta i rezervoare za ugalj, benzin, naftu, mašinsko ulje, hranu, vodu, torpedni, artiljerijski, navigacioni, rezervni i drugi materijal u Lipcima, Špilici, Đenoviću, Zeleniki i drugim mestima. Mornarički odred na Skadarskom jezeru sa bazom u Virpazaru i nekoliko malih remorkera i motornih čamaca takođe je bio podređen III pomorskoj obalnoj komandi u Boki Kotorskoj, dok je Mo­rnarički odred u Ohridu uspostavljen 1921. sa odelenjem u Asamatima na Prespanskom jezeru bio u nadležnosti Komande rečne flotile.

Posle odlaska saveznika iz Boke i Šibenika dalji razvoj mornarice zavisio je uglavnom od domaćih prilika i odvijao se u stalnom raskoraku između mornaričkog i vojno-državnog vrha, odnosno između kontinentalne i pomorske orijentacije u privrednom razvoju uopšte. Srbija je u novostvorenoj Kraljevini imala sve uslove da postane pomorska zemlja, što je i bio smisao težnji da izbije na more, ali nova država je ostala izrazito kontinentalna i pored posedovanja mora i po-morske tradicije. Administrativno centralističko uređenje i unitarizacija države na bazi prvog ustava od 26. juna 1921. omogućili su srpskim građanskim i vojnim krugovima vodeću ulogu u državi i političkom sistemu, gde nije bilo shvatanja za položaj i per­spektivu pomorske privrede i mornarice. Obratno, ni mornarica ni pomorska privreda nisu imali dovoljno smisla ni sposobnosti da ubede politički sistem o potrebama državne pomorske orijentacije.

Vladimir Požeg

 

Osnovni izvori

Literatura: Kažimir Pribilović „Ratna mornarica Kraljevine SHS i Kraljevine Jugoslavije (1918 – 1941)” Split, 1980. (str. 1, 89, 92, 114, 121-122, 134-135, 137-140, 143, 145-151, 153-154, 158, 160-162, 165, 173-174, 194-195, 198-199, 206-207, 210-211, 213-217, 231-233, 236, 241-242, 251, 254, 350, 601, 653, 665-670, 674-675, 680, 685-690, 693, 697-698, 704, 719); Vladimir Požeg „Vekovi srpskog pomorstva i rečnog brodarstva” (Beograd 2008, str. 179-190); Vojna enciklopedija (Beograd 1958-1969, Svetski rat prvi, Solunski front, Srbija, Rusija, Boka Kotorska, SAD, Dobrovoljci, Premuda, Jugoslavija, Crna Gora, Vojvodina); Pomorska enciklopedija (Zagreb 1972-1989, Svjetski rat na moru, prvi, Dunav, Jugoslavija); Anton Simović („Osvrt na... Prvi jugoslovenski brodovi” /MG 1981. str 888-895/); John Beech's site about the A-H Navy (http://www.stile.coventry.ac.uk/cbs/staff/beech/ahnavy/); Mala enciklopedija (Beograd, 1986, Prvi svetski rat, Jugoslavija /Istorija/); Jadranska straža (1923-01, str 14); Živko Avramovski, „Britanci o Kraljevini Jugoslaviji 1921-1930” (Zagreb, 1986. str. 84-87, 156); B. Kojić, R. Barbalić „Ilustrirana povijest jadranskog pomorstva” (Zagreb, 1975. str. 199); Nikola Safonov „Prvi jugoslovenski ratni brodovi” (Mornarički glasnik 1981. str. 457);

Ilustracije: Jane’s Fighting Ships 1918. (London, str. 431); „Zaboravljeni admiral Ser Ernest Trubridž” izvodi iz Dnevnika (1915-1919), priredio dr Danilo Šarenac, Beograd 2017, str. 261). VE (Podmorn. taktika, str. 89); MMI Azione di Premuda (http://www.marina.difesa.it/); VE (Svetski rat prvi, Solunski front, V. Požeg /Photoshop/); MKTF Rijeka 1918-1919. (http://www.maketarstvo.net/forum/viewtopic.php?t=18852); Grupa autora (Jugoslovensko PV 1918-1991, Beograd 2014, str. 35); WEB mycity-military (Slike Vojske Srbije i Kr. SHS-Jugoslavije, https://www.mycity-military.com/Ostalo-5/Slike-Vojske-Knezevine-Srbije-Kraljevine-Srbije-i-Vojske-KSHS-Kraljevi_44.html); Jovan Vasiljević, Berislav Visković, „Velike pomorske Bitke i operacije kroz istoriju ” (Beograd, 1975. str. 179); Friedrich Prasky, Donaumonitoren Österreich-Ungarns (Wien-Graz, 2004. str 139, 123); Marine Arsenal (Band 42 1980. str. 32); Bernard Stulli, „Ustanak mornara u Boki...” (Split, 1959. str. 128); WEB forum Paluba, „Monitori Rečne Flotile JKRM” (str 9, http://www.paluba.info/smf/index.php?topic=2114.0); V. Požeg prema: VE (Jugoslavija, str. 252); WEB forum „Paluba”„Pom. arsenal u Tivtu” (http://www.paluba.info/smf/index.php?topic=6599.0); V. Požeg (Photoshop skica);.

 

Ostavite odgovor

Vaša adresa e-pošte neće biti objavljena. Neophodna polja su označena *